ԹԱԹՈՒԼ ՄԱՆԱՍԵՐՅԱՆ
Տնտեսագիտության դոկտոր, պրոֆեսոր,
Եվրասիական փորձագիտական ակումբի անդամ
Եվրասիական փորձագիտական ակումբի տնտեսագիտական հետազոտություն
2018 թվականի հունվար-հունիս ամիսներին Հայաստանի տնտեսության զարգացման միտումները կարելի է բացառիկ համարել, հետևաբար դրանք արժանի են ավելի խորն ուսումնասիրության, քան տնտեսական աճի պարզ վերլուծության:
Նախ, աննախադեպ է այն փաստը, որ թավշյա հեղափոխությունը չի հանգեցրել տնտեսական լուրջ ցնցումների;
Երկրորդ, այն արագացրել է բազմաթիվ դրական զարգացումները, ավելացել է վստահությունը ոչ միայն նոր կառավարության, այլ նաև բանկային համակարգի հանդեպ, ինչն արտացոլվում է ավանդների աճող քանակում;
Երրորդ, թավշյա հեղափոխությունը ոչ միայն չի կասեցրել Հայաստանի տնտեսության աճի և աստիճանական վերականգնման դրական միտումը, այլև մեծապես բարձրացրել է տնտեսական բարեփոխումների արդյունավետությունը:
Համաշխարհային ֆինանսական ճգնաժամից հետո առաջին անգամ բոլոր տնտեսական ցուցանիշները դրական միտում ունեն: Ընդհանուր առմամբ, 2018 թվականի հունվար-հունիսին գործարար ակտիվության ցուցանիշը նախորդ տարվա նույն ժամանակահատվածի համեմատ ավելացել է 8.9% -ով: Հատկանշական է, որ տնտեսական ակտիվության ցուցանիշն անցյալ տարվա հունիսի համեմատ աճել է 9,6% -ով, իսկ մայիսին տնտեսական ակտիվության աճը հունիսի համեմատ աճել է 5,4% -ով:
Արդյունաբերական արտադրանքի ծավալի աճը կազմել է 3.7%, իսկ գյուղատնտեսական արտադրության ընդհանուր ծավալը՝ 5.5%-ով: Ռեկորդային աճ է գրանցվել շինարարության ոլորտում`13.5%: Բարձր երկնիշ աճ (18,1%) է գրանցվել նաև ծառայությունների ոլորտում (առանց առևտրի — 9.1%): Իսկ մյուս կողմից, աճը սպառողական գների ինդեքսը կազմել է ընդամենը 2.4%, որը գնահատվում է նորմայի տիրույթում: Բացարձակ թվերով, հաշվետու ժամանակահատվածում, արդյունաբերական արտադրանքի ծավալը կազմել է մոտ 805 մլրդ. դրամ, ներքին առևտրի շրջանառությունը կազմել է 1 257,7 մլրդ. դրամ, ծառայությունների ոլորտում՝ 777.7 մլրդ. դրամ, գյուղատնտեսության համախառն արտադրանքի ծավալը՝ 269, 7 մլրդ. դրամ, շինարարության ոլորտում`127,8 մլրդ. դրամ:
Աղքատության ընդհանուր մակարդակի նվազմանը զգալիորեն նպաստում է նաև եկամուտների աճը: Մասնավորապես, միջին ամսական աշխատավարձը աճել է 4.4% -ով: Զգալիորեն աշխուժացել է արտաքին առևտուրը, այդ թվում ի հաշիվ ԵԱՏՄ երկրների հետառևտրատնտեսական հարաբերությունների զարգացման: Արտաքին առևտրաշրջանառության ծավալի աճը կազմել է 28.9% ($ 3 476.1 մլն.), Այդ թվում `- արտահանումը աճել է 20% -ով, իսկ ներմուծումը` 33,9% -ով[1]:
Հատկանշական է, որ Հայաստանի համախառն ներքին արդյունքը 2018 թ. ապրիլ-հունիսին 2018թ. առաջին եռամսյակի համեմատ(հեղափոխության ընթացքում և դրանից հետո,) ավելացել է 21.7% -ով, իսկ ընդհանուր առմամբ աճը 2018 թտարվա առաջին կիսամյակում, նախորդ տարվա նույն ժամանակահատվածի համեմատ կազմել է 7.2%[2]: Այս տարվա առաջին կիսամյակում Հայաստանի ՀՆԱ-ն կազմել է 2,5 տրլն. դրամ կամ մոտ 5.1 միլիարդ դոլար: Համեմատության համար նշենք, որ 2017 թ. առաջին կիսամյակում Հայաստանի ՀՆԱ-նկազմել էր 2.2 տրլն. դրամ կամ 4.5 մլրդ դոլար:
Կիսամյակային ՀՆԱ-ի կառուցվածքում արտադրական ոլորտին բաժին է ընկել 11% կամ 282.3 մլրդ. դրամ, առեւտրին՝ 11% կամ 276.6 մլրդ. դրամ, անշարժ գույքին՝ 10% կամ 240.3 մլրդ. դրամ, գյուղատնտեսությանը՝ 9% կամ 229.3 մլրդ. դրամ: Հարկ է նշել, որ, ըստ ՀՀ կենտրոնական բանկի, ՀՆԱ-ի աճը 2018 թ կկազմի 4.5-6.5%, իսկ ըստ Համաշխարհային բանկի հաշվարկների `4.1%:
Նոր կառավարությունը գտնում է, որ բարձր տեխնոլոգիաների արտադրությունը կարող է դառնալ Հայաստանի տնտեսության լոկոմոտիվը եւ Հայաստանում առկա այս ճյուղի զարգացման համար նախադրյալներ կան, ինչպես նաև՝ ներդրումային հետաքրքրություն: «Ինժեներական քաղաքի» օրինակով երկրում ներկայացված է բարձր տեխնոլոգիաների արտադրությունը: «Ինժեներական քաղաքը» ստեղծվում է պետական-մասնավոր գործընկերության շրջանակներում: Ծրագիրը նախատեսում է ոլորտի 1500 բարձրակարգ մասնագետների պատրաստում և վերապատրաստում, 2,000 նոր աշխատատեղերի ստեղծում, սկսնակ բիզնեսների՝ ստարտապերի ստեղծում, կազմակերպությունների արդյունավետության բարձրացում եւ արտահանման աճ: Ծրագրի իրականացման համար Երևանի Բագրևանդի փողոցի վրա ընտրվել է 3.0 հա տարածք: Մասնավորապես, մեծ նշանակություն ունի արևային էներգիայի կայանների վահանակների արտադրությունը: Ներկայումս Հայաստանում առկա են որոշակի հնարավորություններ և ներդրումային հետաքրքրություն հեռուստատեսության եւ կենցաղային տեխնիկայի արտադրության ոլորտում: Բացի այդ, Հայաստանի համար հնարավորություններ կան բարձր տեխնոլոգիական երկիր դառնալու համար, ինչը կհանգեցնի ռազմական արդյունաբերության զարգացման համար բնական պայմանների ստեղծմանը `ուղղված երկրի պաշտպանունակության բարձրացմանը, ինչը, իր հերթին, կանդրադառնա նաև բարձր աշխատավարձով աշխատատեղերի ստեղծմանը: Հետևաբար անհրաժեշտ է զարգացնել նաև տեղեկատվական տեխնոլոգիաների եւ փորձարարական արտադրության ոլորտը, ինչպես նաև իրացնել նոր գաղափարների առաջացման և փորձի արտադրության ոլորտում ներդրումներ ներգրավելու հնարավորությունը: Մասնավորապես, աշխարհում արագ զարգանում է կենսատեխնոլոգիաները, և Հայաստանը կարող է նպաստել նման ձեռնարկությունների բացմանը: Այս տեսանկյունից դեղագործական արդյունաբերությունը նույնպես խոստումնալից է համարվում:
Կառավարության նկատմամբ վստահությունը նույնպես արտացոլվում է ֆինանսական համակարգում: Միայն երեք ամիսների ընթացքում հայկական բանկերի վարկային պորտֆելը աճել է 99 մլրդ. դրամով: Դա նշանակում է, որ այդքան շատ վարկեր են ստացվել քաղաքացիների կողմից եւ ներդրվել բիզնեսում: Հեղափոխությունից հետո տնտեսական գործունեության բավականին բարձր ցուցանիշներ կան: Արդեն հունիսին, որը հետխորհրդային առաջին հետհեղափոխական ամիսն էր, արձանագրվել է տնտեսական ակտիվության 9.6% աճ, և առկա են բոլոր հիմքերն առ այն, որ Հայաստանում տնտեսական ակտիվության ցուցանիշը կշարունակի աճել: Հայաստանի բանկերում ավանդներն աճել են 116 մլրդ. դրամով կամ մոտ 250 մլն. դոլարով, ինչը ֆիզիկական և իրավաբանական անձանց ավանդներն են, ինչը վկայում է, որ Հայաստանի քաղաքացիները և Սփյուռքի ներկայացուցիչները վստահություն ունեն ապագա տնտեսական աճի համար: Տարվա առաջին կիսամյակում Հայաստանն արտահանել է ավելի շատ միրգ և բանջարեղեն, քան ամբողջ անցյալ տարվա ընթացքում: Հարկ է նկատել, որ Ռուսաստանին բաժին է ընկնում գյուղմթերքների արտահանման մեծ մասը:
Ընդ որում, միայն վերջին երեք ամիսների ընթացքում կառավարության, մասնավորապես՝ հարկային մարմինների ջանքերով անցյալ տարվա համեմատ հավաքագրվել են 28,8 մլրդ. դրամով ավելի շատ եկամուտներ`, իսկ գերավճարների ծավալը կրճատվել է 26 մլրդ. դրամով:
Տնտեսության դրական միտումներին մեծապես նպաստում է նաև Հայաստանի անդամակցությունը ԵԱՏՄ-ին: Ի լրումն մեր կողմից նշված ցուցանիշների և Միության երկրների հետ առևտրի և տնտեսական հարաբերությունների նշանակալի զարգացման, նշանակալի առաջընթաց քայլ կարելի է գնահատել ԵԱՏՄ կառավարությունների ղեկավարների որոշումը՝գազի, թվայնացման և ներմուծման փոխարինման միասնական շուկա ստեղծելու վերաբերյալ:
Վարչապետ Ն.Փաշինյանի համոզմամբ, այս բոլոր թվերը միասին վերցրած, նշանակում են, որ Հայաստանը մտել է տնտեսական հաղթանակների փուլ, սակայն Հայաստանի տնտեսական մոդելն առայժմ արդյունավետ չէ: Անհրաժեշտ է փոխել տնտեսական զարգացման մոդելը, քանի որ մենք շարունակում ենք մնալ հին մոդելի մեջ, որտեղ քաղաքացիները չեն զգում տնտեսական աճը: Նախկին մոդելը կփոխարինվի ներառական համակարգով, ինչը նշանակում է, որ քաղաքացիները հավասար հնարավորություններ կունենան գործարարությամբ զբաղվելու համար և բոլորը հավասար կլինեն օրենքի և հարկային մարմինների առջև: Ինչ վերաբերում է մենաշնորհներին, ապա, ըստ վարչապետի, «դրանք բոլորը քանդվել են իր իշխանության առաջին 45 րոպեում»[3]: Նույնը կարելի է ասել կոռուպցիայի մասին, որի դեմ պայքարը բավականին տպավորիչ աջակցություն է ստացել հասարակության մեջ: Ն.Փաշինյանի կառավարության հիմնական նվաճումներից մեկը բյուջեից սուբսիդավորվող սոցիալական ծրագրերի մեծ մասում պետական բյուջեի բոլոր կետերի վերջնական կատարման մակարդակի բարձրացումն է և պետական պաշտոնյաների կոռուպցիայի մակարդակի կտրուկ նվազեցումը: Ավելի վաղ, և սա գաղտնիք չէ Հայաստանում, այդ միջոցները պարզապես գողացվում էին կամ հասնում հասցեատիրոջը կտրտված ձևով: Նույնը վերաբերում է նաև պաշտպանական ոլորտի բյուջեի ծախսերին, որոնք տասնամյակներ շարունակ գործնականում չէին վերահսկվում: Ընդդիմադիրները, միջազգային կազմակերպությունները և փորձագետները խոսել են վերջին մի քանի տարիների ընթացքում տարբեր ոլորտներում բյուջետային միջոցների «փոշիացման» չափի մասին, գնահատելով դա ընդհանուր առմամբ մոտ 1 մլրդ դոլարով (2,5 միլիարդ կազմող բյուջեի պայմաններում)[4]:
Նոր քաղաքականության արդյունքը Հայաստան ժամանող եւ երկրից հեռացող քաղաքացիների միջև դրական հաշվեկշիռն է, որը մայիսի 10-ից մինչեւ օգոստոսի 14-ը գրեթե 30 հազար մարդ է կազմել: Եվ սա, ըստ Ն.Փաշինյանի, վկայում է միգրացիայի ճգնաժամի հաղթահարման առաջին նշանների մասին: Հնարավոր է, որ այս գնահատումը վաղաժամ է, բայց 10 տարվա բացասական միգրացիայի հավասարակշռությունից հետո պարզապես անհնար է դա չնկատել: Եթե այս տարվա առաջին կիսամյակում Հայաստան եկածների և Հայաստանից դուրս եկածների թիվը կազմում է 6,146 մարդ, ապա նախորդ տարվա նույն ժամանակահատվածում այն կազմել է 37,600 մարդ[5]:
Կան նաև դրական միտումներ արտերկրից կապիտալ ներգրավելու հարցում: Երկար տարիների ընթացքում առաջին անգամ 11 միլիարդ դրամով (մոտ 23 միլիոն դոլար) կապիտալի ներհոսքի ծավալը գերազանցում է կապիտալի արտահոսքին: Թեև այս ցուցանիշը փոքր և անկայուն է, բայց այն դրական է և նոր միտում է երկրի ֆինանսական հատվածում:
Մասնավոր տրանսֆերտների գծով արտերկրից եկամուտների ծավալը միայն 2018 թ. երկրորդ եռամսյակում կրճատվել է 963 մլն ԱՄՆ դոլարով կամ 2017 թ. համեմատ՝ նվազել է 55.02%-ով: Ընդհանուր առմամբ, վերջին տարիներին արտերկրից ստացվող դրամական միջոցների դինամիկան հետեւյալն է[6].
Այսպիսով, հիմնական մակրոտնտեսական ցուցանիշների դինամիկայի վերլուծությունը հիմք է տալիս եզրակացնելու, որ եթե առկա միտումները շարունակվեն, ապա Հայաստանը 2018 թվականին կկարողանա արձանագրել տնտեսական աճի ավելի բարձր տեմպեր, մասնավորապես` 7.5-8%-ի սահմաններում: Հիշեցնենք, որ ՀՀ պետական բյուջեի համաձայն, Հայաստանի տնտեսական աճը 2018 թ. սահմանվել է 4.5%: ($ 1 — 480.6 դրամ), իսկ Համաշխարհային բանկի 2018 թ. կանխատեսման համաձայն, ՀՆԱ աճը Հայաստանում գնահատվում է 4,1%:
[2]https://armenpress.am/arm/news/944210/
[3]http://arka.am/en/news/business/armenian_banks_credit_portfolio_surge_by_99_billion_drams_in_3_months_pashinyan_says_/
[4]https://www.ritmeurasia.org/news—2018-08-21—pravitelstvo-pashinjana-preodolelo-rubezh-v-100-dnej-38132
[5]Read more: https://armeniasputnik.am/economy/20180808/13741161/armenia-nergaxt-gorcazrkutyun-tntesakan-cucanishner.html
[6]Данные Союза Банков Армении.
