Երևան, 16 մարտի 2013թ. ԻՆՏԵԳՐԱՑԻԱՆ ԵՎ ԻՆՔՆԻՇԽԱՆՈՒԹՅՈՒՆԸ XXI ԴԱՐՈՒՄ Արդի աշխարհը և առկա ինտեգրացիոն կամ իմաստով դրան մոտ ձևաչափերը և հարաբերություններն առանձին պետություններին ինտեգրացիոն խմբավորումների կամ առևտրային դաշինքների հետ ամենասերտ փոխգործակցություն հաստատելու բազմաթիվ հնարավորություններ են ընձեռում։ Այդ հնարավորությունները հիմնականում կողմնորոշված են դեպի այն երկրները, որոնք տարբեր պատճառներով չեն ցանկանում կամ չեն կարող դառնալ նման միջազգային միավորումների լիիրավ անդամ։ Այսպես, օրինակ, Եվրասիական միությունը կարող է գործընկերներին առաջարկել հարաբերությունների երեք շրաջանակային սցենար։ Առաջին տարբերակում տեղին համեմատություն է թվում ԵՄ «զարգացման քաղաքականությունը», որը վերջինն իրականացնում է Աֆրիկայի, Կարիբյան ավազանի և Խաղաղ օվկիանոսի (ԱԿԽՕ) զարգացող երկրների հանդեպ։ ԵՄ-ից տնտեսական կախվածության մեծացմանը զուգընթաց՝ վերջինի քաղաքական պահանջները գործընկեր երկրներից էլ ավելի են մեծացել։ Օրինակ, չզարգացած երկրների հետ Եվրոպական տնտեսական ընկերակցության Լոմեի համաձայնագրերն ի հայտ եկան 1975թ. և սկզբում կենտրոնանում էին միայն հումանիտար օգնության և նախկին գաղութների զարգացմանն օժանդակելու վրա։ Սակայն աստիճանաբար էլ ավելի մեծ նշանակություն ստացավ այսպես կոչված քաղաքական պայմանավորվածության սկզբունքը։ Այն թույլ է տալիս դադարեցնել օգնությունը և անգամ պատժամիջոցներ կիրառել, եթե գործընկերը խախտի ժողովրդավարության սկզբունքները կամ չհետևի մարդու իրավունքների պահպանմանը։ Առաջին անգամ այս սկզբունքը պաշտոնապես Լոմեի համաձայնագրերի մեջ մտցվեց 1990-ականների կեսերին։ Իսկ այժմ գործող համաձայնագրում քաղաքական պայմանավորվածության մասին դրույթն իսպառ անտեսված է պայմանագրի բոլոր ասպեկտներում։ Արժե՞ արդյոք խոսել այն մասին, որ ԵՄ այս քաղաքականությունն էապես սահմանափակում է նրա գործընկերների գործողությունների ազատությունը։ Երկրորդ դեպքում ինտեգրման աստիճանը (եվրոպական տնտեսության գերիշխող վիճակի պահպանման դեպքում) այնքան մեծ է, որ գործընկեր երկիրը պարզապես չի կարողանա իրեն թույլ տալ կտրուկ արտաքին քաղաքական շարժումներ անել։ Քաղաքական ինքնուրույնության ցանկացած արտահայտություն կամ դրսևորում (իսկ թե որն է այդ դրսևորումը՝ կորոշեն Բրյուսելում) տնտեսական «սանձերը» ձգելու հիմք կդառնա։ Նման հարաբերությունների օրինակ կարող է ծառայել Թուրքիան. Անկարայի ցանկացած քաղաքական նախաձեռնության, որը չի համապատասխանում ԵՄ գործողությունների ուղղություններին, եվրոպացիները խիստ բացասաբար են արձագանքում։ Վերջապես, երրորդ դեպքում գործընկեր երկիրը հայտնվում է մի իրավիճակում, որը նման է Նորվեգիայի և Շվեյցարիայի ներկա դրությանը, որոնք տարբեր պատճառներով (տարաձայնություններ տնտեսական հարցերում, պատմական կողմնորոշում, անկախությունը կորցնելու երկյուղ) ԵՄ չեն մտնում։ Այնուամենայնիվ, Եվրամիության հետ նրանց մերձեցման աստիճանն այնքան մեծ է, որ նրանք ստիպված են ամեն ինչում հետևել Բրյուսելի տրամաբանությանն ու փաստացի ընդունել այն օրենսդրությունը, որի մշակմանը չեն մասնակցում և որը միշտ չէ, որ համապատասխանում է նրանց շահերին։ Անհրաժեշտ է, սակայն, ընդգծել, որ եթե Նորվեգիան դա անում է Եվրոպական տնտեսական գործընկերության համաձայնագրերի և համապատասխան պարտավորությունների հիման վրա, ապա Շվեյցարիան մինչև վերջին ժամանակներս զուտ ինքնակամ էր ընդունում ԵՄ նորմերը՝ պահպանելու և հետագայում զարգացնելու համար տնտեսական կապերի ստեղծված համալիրը։ Ընդ որում, ինչպես ցույց է տալիս Նորվեգիայի փորձը, որի հարաբերությունները ԵՄ-ի հետ ամրագրված են Եվրոպական տնտեսական տարածքի մասին պայմանագրով, միշտ չէ, որ Բրյուսելում մշակված օրենքների ընդունումն առանց կոնֆլիկտների է անցնում։ Երբ ԵՄ-ի կողմից ընդունվող օրինագիծը հակասում է Նորվեգիայի շահերին (օրինակ՝ 1992թ. դիրեկտիվը նավթահանքի արտոնագրման մասին), կոնֆլիկտը հանգում է Օսլոյի հանդեպ դատաքննություն սկսելով։ Նորվեգիային դատական կարգով հարկադրում են ընդունել ԵՄ համապատասխան նորմերը։ (Այդպես պատահեց, մասնավորապես, բնական գազի շուկայի ազատականացման դիրեկտիվը 1998թ. ուժի մեջ մտցնելու ժամանակ)։ Եվրոպական տնտեսական տարածքի կանոններով՝ ԵՄ չմտնող երկրները տեսականորեն կարող են վետո դնել այս կամ այն օրենքի ընդունման պարտադիր լինելու վրա։ Սակայն գործնականում դա կնշանակի մի շարք տնտեսական հարաբերությունների խափանում (կամ, առնվազն, սպառնալիք նրանց արդեն կարգավորված գործունեության համար)։ Անգամ նկատի ունենալով, որ հենց «նորվեգական» սցենարն է ցանկացած արտաքին գործընկերոջ համար առավել նպաստավորը, հարկ է հիշել, որ այս տեսակի տնտեսական ինտեգրման հետևանքն անխուսափելիորեն լինելու է արտաքին քաղաքականության ավելի սերտ կոորդինացիան, ներառյալ՝ միջազգային կարևոր խնդիրների նկատմամբ միասնական դիրքորոշման ձևավորումը։ Այս տեսակի կայունության կարևոր պայման է նաև գործընկերների համադրելի տնտեսական կշիռը, նրանց զարգացման նույն մակարդակը և Եվրամիության կողմից տեխնիկական ու ֆինանսական օգնության բացակայությունը։ (Մի շարք դիրքերում Նորվեգիան ինքն է ավանդ ներդնում ԵՄ բյուջեում)։ Արևելքում ԵՄ գործընկերներից ոչ մեկն այս չափանիշներին առայժմ չի համապատասխանում։ Եթե երկիրն ընդունում է ԵՄ օրենսդրական բազան այն պայմաններում, երբ միություն մտնելու անգամ տեսական հեռանկար չունի, նշանակում է՝ այդ պետությունն իջեցվում է մինչև նորացված Եվրամիության փաստացի արբանյակի դրության։ Նման խտրական վիճակը Ռուսաստանին՝ իր աշխարհաքաղաքական հավակնություններով, կհանգեցնի անխուսափելի լարվածության ավագ գործընկերոջ հետ հարաբերություններում։ Ուստի, Բրյուսելի առաջարկած տնտեսական մերձեցման մոդելը ԵՄ օրենսդրության ընդունման միջոցով խնդրահարույց կլինի քաղաքական տեսակետից։ Բացի այդ, ԵՄ գործընկեր երկրի՝ «ընդհանուր» օրենսդրական բազայի պարամետրերի վրա որևէ լուրջ ազդեցության փաստացի իրավունք և հնարավորություն չունենալը հարցականի տակ է դնում նման «համակեցության» ժողովրդավարական լեգիտիմությունը։ Նույն կերպ իրենց անդամ չհանդիսացող երկրների հետ հարաբերությունները կարող են կառուցել նաև ԱՊՀ տարածքի ինտեգրացիոն միավորումները, որոնցից առավել զարգացածը Մաքսային միությունն է։ Դրանք, ինչպես ցույց է տալիս 2013թ. սկզբին ներկայացված Զարգացման եվրասիական բանկի զեկույցը, նույնպես ԵՄ-ում գործադրված «կիսաինտեգրացիոն» փոխգործակցության տեխնոլոգիան վերցնելու կողմնորոշում ունեն։ Եվ, թեև ոչ այնքան բացահայտ, բայց իբրև դրույթ վերցնում են գործընկերոջը չներառելը քաղաքական որոշումների կայացման մեխանիզմում։ Ուստի, «ընդհանուր հարևանության» ցանկացած երկիր, Եվրամիության կամ Մաքսային միության հետ ընդհանուր տնտեսական գործընկերության բանակցություններ վարելով, պետք է հաշիվ տա իրեն, որ միասնական շուկայի առավելություններից օգտվելու հնարավորության համար ստիպված է վճարել քաղաքական ինքնուրույնության սահմանափակմամբ։ Իրենց ծայրամասային գործընկերների հետ հարաբերություններում առևտրային դաշինքների դիրքի ակամա կոշտացմանը նպաստում են նաև գլոբալ բնույթի գործընթացները, էլ ավելի կոշտացող խաղի կանոնները միջազգային ասպարեզում։ Դրանց թվին պետք է դասել, առաջին հերթին, այն կոնֆլիկտը երևույթների միջև, որ աշխարհը դառնում է ավելի միասնական տնտեսապես և ավելի մասնատված՝ քաղաքականապես։ Ինքնիշխան նկրտումների և ազգային մակարդակում բոլոր խնդիրները լուծելու փորձերի աճն արդեն ուղղակի հակասության մեջ է մտնում ֆինանսատնտեսական գլոբալացման հետ, քայքայում նրա հենքն ու տանում դեպի ճգնաժամային միտումների խորացում։ Երկրորդ՝ էլ ավելի մեծ դեր են խաղում միջազգային քաղաքականության ժողովրդավարացումը, առանձին պետությունների ինքնուրույնության աճը։ Այս «խորքային ապասառեցումն» առաջին անգամ դրսևորվեց Չինաստանի առավել մեծացող գլոբալ նկրտումների, «աճող» Ասիայի մյուս երկրների ազգային շահերի և նկրտումներում։ Թուրքիան, որ տասնամյակներ շարունակ եղել է ՆԱՏՕ գծով Արևմուտքի կայուն դաշնակիցը, էլ ավելի մեծ ակտիվությամբ է փորձում իր վրա փորձել տարածաշրջանային գերտերության հագուստը։ Իրենց հերթին, ավելի մեծ թվով կարծիքները հաշվի առնելու պահանջները տանում են դեպի «սառը պատերազմի առավել երեսառած զավակների»՝ միջազգային ինստիտուտների էրոզիա։ Այժմ արդեն ոչ միայն անվտանգության ոլորտում. ՄԱԿ արդյունավետությունը հիմնականում դարձել է 1990-ական թթ. աշխարհաքաղաքական գլոբալ աղետի առաջին փուլի զոհը։ Երրորդ՝ նոր երկրների միջազգային կշռի ավելացումն ու «սառը պատերազմում» հաղթանակած «ծերերի»՝ այդքան դժվարությամբ ձեռք բերած status quo-ն պահպանելու փորձերը հանգեցնում են ինքնիշխանություն և ինքնիշխան իրավունք հասկացությունների բավական պահպանողական մեկնաբանության վերադարձին։ Եվ ահա արդեն ոչ միայն միջազգային քաղաքականության նորեկ երկրների առաջնորդները կամ ավանդաբար իր ինքնիշխանության մասին հոգացող ԱՄՆ-ը, այլ Եվրոպայի պետությունների միանգամայն պատկառելի ղեկավարներն են սկսում խոսել ազգային շահերը պաշտպանելու անհրաժեշտության մասին։ Եվ վերջապես, խոշոր տերությունների արտաքին քաղաքական մասնավոր խնդիրների լուծման միջոցների զինանոց է վերադառնում ռազմական ուժը։ Անվիճելի է, որ ԵՄ երկրները և ԱՄՆ-ը բավական վստահ ուժ և ուժի սպառնալիք են կիրառել դեռ ԽՍՀՄ ժառանգությունը կարգավորելու փուլում։ Բայց այն ժամանակ խոսքը խնդիրների բավական սահմանափակ շրջանակի հասնելու մասին էր։ Եվ ոչ ոք Արևմուտքում 1999թ. ստիպված չէր ասել, որ Հարավսլավիայի դեմ ՆԱՏՕ գործողության նպատակը Սլոբոդան Միլոշևիչին հրաժարական տալ ստիպելն էր կամ, որ ավելի վատ է, կախաղան հանվելու ոչ ավանդական միջոցը պարտադրելը։ Իսկ առիթ կամ անառիթ զենքի դիմելու անհրաժեշտությունը վկայում է մի բանի մասին. միջազգային հանրությունը հակամարտությունների ծագումն ու թեժացումը կանխելու միջոցներ չունի։ Այս բոլոր կառուցվածքային գործընթացները համաշխարհային տնտեսությունում և քաղաքականությունում տանում են դեպի միջազգային կյանքի պատմական մասշտաբներով աննախադեպ ռեգիոնալացում և փակ տնտեսա-քաղաքա-ռազմական դաշինքների ձևավորում։ Նման միավորումների նպատակը (որոնցից մեկին, փորձելով փրկվել փլուզումից, վերածվում է Եվրոպական միությունը, և որպիսին ձգտում է դառնալ Ռուսաստանի, Ղազախստանի և Բելառուսի Մաքսային միությունը) միջազգային մրցակցությունից անդամ երկրների պրոտեկցիոնիստական պաշտպանության լեգիտիմ հիմքի ստեղծումն է։ Հնարավոր է արդյոք կյանքը դաշինքներից դուրս և որքանով հարմարավետ կլինի, հատկապես փոքր պետությունների համար, գոյությունը ոչ լիակատար անդամության պայմաններում՝ ցույց կտա ժամանակը։ Առայժմ Ռուսաստանի և ԵՄ «ընդհանուր հարևանության» երկրների առջև կանգնած ընտրությունը չունի անթույլատրելիորեն կոշտ բնույթ։ Ընդ որում՝ Ռուսաստանի ռազմավարությունը հիմնված է բացառապես, հաճախ՝ անգամ ավելորդ պրագմատիկ մերկանտիլիզմի և հենց տնտեսական շահ ստանալու ձգտման վրա։ Նման քաղաքականության հիմքում ընկած է 1980-ական թթ. վերջին ռուսաստանյան առաջնորդների և պետծառայողների մեջ խորապես արմատացած պատկերացումն այն մասին, որ Ռուսաստանը չպետք է «կերակրի» ԽՍՀՄ նախկին միութենական հանրապետությունների «ձրիակերներին»։ Չպետք է կրկնի այն փորձը, որով միութենական կենտրոնի բոլոր ջանքերը, ըստ ռուսաստանյան շատ դիտորդների, ուղղված են եղել միութենական հանրապետությունների զարգացմանը, իսկ Ռուսաստանին փշրանքներ են մնացել։ Բացի այդ, նախկին ԽՍՀՄ տարածքում ինտեգրացիոն գործընթացների հանդեպ Մոսկվայի վերաբերմունքի հիմքում ընկած է ազգային արտաքին քաղաքականությունից գաղափարախոսական բաղադրիչի իսպառ բացառումը։ «Մեծ գաղափարախոսությունից» վճռական հրաժարումը տեղի ունեցավ 1980-ական թթ. վերջին և վիթխարի թեթևություն բերեց հայրենական էլիտային, քաղաքական և տնտեսական դիվանագիտությանը։ 1990-ական թթ. առաջին կեսին այն ժամանակ առաջատար համարվող գաղափարախոսական հոսանքին (Արևմուտքի առաջատար երկրների ներկայացրած լիբերալ հոսանքին) հարելու փորձերը, պարզվեց, չկայացած էին։ Դրանք բախվեցին անհաղթահարելի խոչընդոտների՝ ներքին վերափոխման անհրաժեշտության տեսքով, որին Ռուսաստանը պատրաստ չէր։ Կարևոր դեր ունեցավ նաև այն, որ պոտենցիալ գաղափարախոսական դաշնակիցները (ԱՄՆ-ը և Արևմուտքի մյուս երկրները) չկարողացան ավելի ճկուն քաղաքականություն վարել։ Վերջինը պետք է հիմնված լիներ, եթե կիրառելու լինենք Հենրի Քիսինջերի սահմանումները, սեփական օրինակով նախկին հակառակորդի «կոնվերսիայից» հրաժարվելու վրա (ինչպես ժամանակին տեղի ունեցավ Գերմանիայի հետ) հօգուտ այն բանի, որ նպաստեն նրա բարեկամական, բայց ինքնուրույն գործընկերոջ կարգավիճակի «էվոլյուցիային»։ Իսկ Եվրոպայի ռազմավարությունը և գործելակերպն անբաժան են այսպես կոչված «արժեքային չափումից». գործընկերներին գաղափարապես հիմնավորված կերպով պարտադրվում են հասարակության ներքին կազմակերպման կանոններ և նորմեր, որոնք բնորոշ են Եվրամիության երկրներին։ Այս արժեքային չափումը հաճախ խոչընդոտ է դառնում ԵՄ արտաքին քաղաքականության հաջողության ճանապարհին։ Դրանից նահանջելը, որպես կանոն, դառնում է քննադատության առիթ Եվրամիության ներսում և ծաղրի տեղիք տալիս արտաքին դերակատարների շրջանում։ Բայց Եվրոպան չի կարող հրաժարվել գաղափարախոսական արտաքին քաղաքականությունից։ Այդ թվում և, ինչպես երևում է վերը նշված «պրոտոինտեգրացիոն» փոխգործակցության մոդելների վերլուծությունից, Ռուսաստան — ընդհանուր հարևանության երկրներ հարաբերությունների շրջանակում։ Ընդ որում՝ Ռուսաստանն ու Եվրոպան հետխորհրդային տարածքում բնական մրցակիցներ չեն հանդիսանում, չեն կարող և չպետք է լինեն այդպիսին։ «Ընդհանուր հարևանության» երկրներին նրանց առաջարկած «ապրանքները» և տնտեսության ճյուղերը, որոնք կարող են ինտենսիվորեն զարգանալ այնտեղ, միանգամայն տարբեր են։ Եվրոպան առաջարկում է վերամշակված ապրանքներ, գյուղտնտարտադրանք և ծառայություններ։ Ռուսաստանն առաջարկում է անվտանգության երաշխիքներ և իրացման շուկաներ գործընկեր երկրների ապրանքների համար։ Արդի աշխարհը տարածաշրջանային խմբավորումներին ինտեգրվելու հնարավորություններ է տալիս առանց ինքնիշխանությունը կորցնելու՝ պարզապես ինքնիշխանությունների միավորման ճանապարհով, ուժեղ տարածաշրջանային խմբավորման շրջանակներում, որն ունի երկրների միջև փոխգործակցության միջկառավարական բնույթ։ Այնպիսի խմբավորում, որտեղ բոլոր կարևոր որոշումներն ընդունվում են մեծ և փոքր պետությունների ձայների հավասարության հիման վրա։ Բայց արդի աշխարհն այլ հնարավորություն էլ է ընձեռում՝ ակտիվորեն համագործակցել, մասնակցել ասոցիացիայի մասին համաձայնագրերին, ընդունել գործընկերոջ օրենսդրական նորմերն ու փաստորեն կորցնել ինքնիշխանությունը՝ ոչինչ չստանալով քաղաքական առումով։ Ընտրությունը նրանցն է, ովքեր կայացնում են քաղաքական պատասխանատու որոշումները։
