Թաթուլ Մանասերյան
Տնտեսագիտության դոկտոր, պրոֆեսոր,
«Այլընտրանք» հետազոտական կենտրոնի ղեկավար,
Եվրասիական փորձագիտական ակումբի անդամ
Զեկուցում Եվրասիական փորձագիտական ակումբի
տասներորդ ամենամյա ժողովում
Գիտաժողով «Հայաստանը ԵԱՏՄ—ում: եվրասիական տնտեսական ինտեգրման իրողություններն ու հեռանկարները»
14 մայիսի 2024թ., երեքշաբթի
Ինչպե՞ս է ԵԱՏՄ անդամակցությունը ազդում Հայաստանի տնտեսության վրա.
Դինամիկ փոփոխվող աշխարհում գրեթե բոլոր երկրները փորձում են իրականացնել իրենց զարգացման ծրագրերն այն երկրների հետ միասին, ովքեր ունեն ընդհանուր շահեր և նպատակներ ինչպես տարածաշրջանում, այնպես էլ համաշխարհային տնտեսության մեջ։ Հայաստանի համար տնտեսական կարևոր ձևաչափի ինտեգրումը Եվրասիական միությունն է՝ միավորելով Հայաստանը, Բելառուսը, Ղազախստանը, Ղրղզստանը և Ռուսաստանը, որն ակտիվորեն զարգանում է արդեն 10 տարի։ Տնտեսական ինտեգրումը թույլ է տվել այս տարածաշրջանային կազմակերպությանը առաջատար դիրք զբաղեցնել համաշխարհային մասշտաբով նավթի և գազի արդյունահանման և գյուղատնտեսության ոլորտում:
«Ընդլայնված Եվրասիական գործընկերություն» նախագծով ԵԱՏՄ-ն կարևոր հայտ է ներկայացրել համաշխարհային տնտեսական գործընթացներում։ Այնուամենայնիվ, ինտեգրացիոն գործընթացները բախվում են որոշակի խոչընդոտների։ Դրանցից ամենակարեւորը արեւմտյան պատժամիջոցներն են, որոնք որոշակի խնդիրներ են առաջացնում ոչ միայն Ռուսաստանի, այլեւ ողջ ԵԱՏՄ-ի համար։ Մասնավորապես սա կարող է մեծապես ազդել Հայաստանի վրա, որը 2024թ․ նախագահում է ԵԱՏՄ-ում և սահմանել է առաջնահերթ խնդիրներ՝ ապահովել էներգետիկ կայունությունը, ներառյալ էլեկտրաէներգիայի և գազի ընդհանուր շուկաների ստեղծումը։ Երկրի համար կարևոր է նաև «Աշխարհի խաչմերուկ» նախագիծը, որը կօգնի Հայաստանին դառնալ տարածաշրջանի լոգիստիկ կենտրոն։ Նախատեսվում է նաեւ իրականացնել ներմուծման փոխարինման ռազմավարությունը ԵԱՏՄ-ում, ուստի կարևոր է պարզել, թե այսօր Հայաստանից արտահանվող որ ապրանքներն են առավել մեծ պահանջարկ վայելում և ինչպես օրինակ, կազդեն տնտեսական աճի վրա ԵԱՏՄ ազատ առևտրի գոտու ստեղծման պայմանագրերը Իրանի, Սերբիայի, Սինգապուրի և Վիետնամի հետ՝ երբ միտում կա ընդլայնելու համագործակցության աշխարհագրությունը։
Կազմակերպությունում 10 տարվա մասնակցության ընթացիկ արդյունքները գնահատելու համար անհրաժեշտ է հաշվի առնել, որ Հայաստանի համար ԵԱՏՄ-ն անվիճելի առաջատարն է Հայաստանի առևտրային գործընկերների շարքում։ Միայն
2023 թվականին Հայաստանի և ԵԱՏՄ երկրների միջև ապրանքաշրջանառությունն աճել է 43%-ով և բացարձակ արտահայտությամբ կազմել է $7 մլրդ 615 մլն ԱՄՆ դոլար։ Համաձայն իշխող «Քաղաքացիական պայմանագիր» խմբակցության պատգամավոր, ՀՀ ԱԺ Տարածաշրջանային և Եվրասիական ինտեգրման հարցերի մշտական հանձնաժողովի փոխնախագահ Վ․ Հակոբյանի՝ «ԵԱՏՄ-ին անդամակցությունն այս պահին այլընտրանք չունի Հայաստանի համար․ այն թույլ տվեց մեզ հասնել մեծ հաջողությունների»։ ԵԱՏՄ-ին անդամակցությունը Հայաստանի համար դրական ազդեցություն ունի։ Հայաստանը, որպես ԵԱՏՄ անդամ, վերջին մի քանի տարիների ընթացքում հասավ տնտեսական մեծ հաջողությունների։ Մասնավորապես, ԵԱՏՄ-ին Հայաստանի անդամակցության շնորհիվ հնարավոր դարձավ հաղթահարել 2013-2022թթ. ներքին տնտեսական լճացումը և ավելի քան 10 անգամ ավելացնել ԵԱՏՄ երկրների հետ արտաքին առևտրի ծավալները։ Ինչպես վկայում են Եվրասիական Տնտեսական հանձնաժողովի ԵԱՏՄ վիճակագրական տարեգրքի 2023 թվականի տվյալները, Հայաստանի տնտեսության աճն ամենաբարձրն է եղել 2022 թ․ վերջին՝ Եվրասիական տնտեսական միության (ԵԱՏՄ) երկրների շարքում։ Միայն 2022 թ․ Հայաստանը գրանցել է 12,6 տոկոս աճ, իսկ 2023 թվականին՝ 9,4 տոկոս։
Չնայած դժվարություններին, ԵԱՏՄ-ին անդամակցությունը, այն է` մաքսատուրքերի բացակայությունը, առանց խոչընդոտների համագործակցության միջավայրը, աշխատուժի և կապիտալի ազատ տեղաշարժը, մուտքը դեպի ԵԱՏՄ մեծ շուկա վիթխարի առավելություն է տալիս Հայաստանին և տնտեսական թռիչքի կարևոր գործոն է հանդիսանում։
ՀՀ վարչապետը Կրեմլում Եվրասիական տնտեսական բարձրագույն խորհրդի նիստի ժամանակ, ինչպես նաև Սոչիում Եվրասիական միջկառավարական խորհուրդի հանդիպմանը միանշանակ հայտարարեց, որ Ռուսաստանը Հայաստանի գլխավոր առեւտրային գործընկերն է ու երկրի բուռն տնտեսական աճի հիմնական պատճառը։
Հայաստանի և ԵԱՏՄ-ի միջև ապրանքաշրջանառությունը 2023 թվականին կազմել է 7 միլիարդ դոլար։ Հայաստանի և Ռուսաստանի միջև ապրանքաշրջանառությունը ավելացել է ավելի քան 40 տոկոսով։ Հայաստանի և Ռուսաստանի միջև առևտրատնտեսական ոլորտում դրական դինամիկա է արձանագրվում։ Ռուսաստանը ֆինանսավորում է «Հյուսիս-Հարավ» ճանապարհային միջանցքի չորրորդ տրանշի կառուցումը՝ Կայունացման եւ զարգացման Եվրասիական հիմնադրամի միջոցների հաշվին։ Այս ուղղությամբ աջակցության ծավալն այժմ կազմում է 150 մլն դոլար։
Որպեսզի պատկերացնենք, թե ինչպես է ռուսական գործոնն ազդել ՀՀ տնտեսության վրա՝ հաշվի առնելով տնտեսական ակտիվության ցուցանիշը, հարկ է հիշեցնել, որ Հայաստանը 3 տոկոսով ԵԱՏՄ-ում արդյունաբերական արտադրանքի աճի ցուցանիշով երկրորդ տեղում է։ Այս դրական միտումների արդյունքում Հայաստանում միջին աշխատավարձն աճել է 13,7%-ով։ Այսօր Հայաստանի տնտեսության զարգացման համար բարենպաստ իրավիճակը ոչ միայն պահպանվում է, այլ նաև բարելավվում է:
2024 թվականի զարգացման հեռանկարները
Միության հետագա զարգացման համար անհրաժեշտ է շարունակել համակարգված և հետևողական աշխատանքը՝ հիմնված ներքին կարողությունների և ռեսուրսների ամուր հիմքի վրա՝ ուղղված տնտեսական զարգացման ապահովմանը, ազգային տնտեսությունների մրցունակության բարձրացմանը և քաղաքացիների բարեկեցությանը։ Այս նպատակներին հասնելու համար կարևոր է բիզնեսի համար հարմարավետ պայմաններ ստեղծելը, խոչընդոտների վերացմանն ուղղված աշխատանքներն ու ձեռներեցության ոլորտում համագործակցության մեծացումը։ Իհարկե, միջոցառումները, որոնք ուղղված են արտադրության բոլոր փուլերում արտադրողներին աջակցելուն, շարունակում են վճռորոշ դեր խաղալ։ Այս համատեքստում կարևոր է մշակել և ընդունել իրավական ակտեր՝ ուղղված նախագծերի ֆինանսական աջակցության մեխանիզմների կիրառմանը, ինտեգրացիոն ներուժով արդյունաբերական համագործակցությանը։ Այս համատեքստում կարևոր է ծրագրերի ֆինանսական աջակցության մեխանիզմների, արդյունաբերական համագործակցության ներուժի գործնական կիրառմանն ուղղված իրավական ակտերի մշակումն ու ընդունումը: Այս ուղղության զարգացումը, մեր գնահատականներով, թույլ կտա կենտրոնացնել արդյունաբերողների ջանքերը սեփական արտադրության վրա այնպիսի տնտեսական ոլորտներում, ինչպիսիք են մեքենաշինությունը, ռադիոէլեկտրոնիկան, ինքնաթիռների արտադրությունը, ծրագրային ապահովումը, դեղագործական արդյունաբերությունը և այլն: Միությունում մրցունակ արդյունաբերության ձևավորումն ամբողջությամբ կախված է նաև տեխնոլոգիական անկախության մակարդակից և բարձր տեխնոլոգիաների, նորարարությունների ներդրման դինամիկայից։
Սրանք են ԵԱՏՄ-ի անվիճելի առաջնահերթությունները մոտ և միջնաժամկետ հեռանկարում։ ԵԱՏՄ անդամ երկրների տեխնոլոգիական անկախության ամրապնդումն ուղղակիորեն կախված է նոր տեխնոլոգիական կառուցվածքին անցումից և պահանջում է վճռականություն՝ իրագործելու նոր ռազմավարություններ՝ միտված առկա արտադրական օբյեկտների արդիականացմանը, ինչպես նաև ստեղծելու նորարարական արդյունաբերական ոլորտներ։
Հայաստանի տնտեսական ակտիվության աճի վրա 2024 թվականին էական ազդեցություն կունենան հետևյալ գործոններն ու միտումները.
— բարդ աշխարհաքաղաքական և աշխարհատնտեսական իրավիճակը տարածաշրջանում և լարված հարաբերություններն Ադրբեջանի հետ;
— Ռուսաստանի և Ուկրաինայի միջև ռազմական հակամարտության անուղղակի ազդեցությունը, ինչպես նաև հավաքական Արևմուտքի պատժամիջոցների բացասական ազդեցությունը.
— Արցախից 120 հազար փախստականների վերաբնակեցումը.
— Ադրբեջանի կողմից Հայաստանի ինքնիշխան տարածքի 150 քառակուսի կմ-ի օկուպացիան և Սոթքի հանքարդյունաբերության, սահմանամերձ շրջանների գյուղատնտեսության ոլորտը և Հայաստանի տնտեսության այլ ոլորտների կաթվածահար վիճակը։
2024 թվականին Հայաստանի տնտեսության կանխատեսումները գործոնային վերլուծելիս անհրաժեշտ է հաշվի առնել.
հետևյալ միտումները.
— տնտեսական աճը մեծապես պայմանավորված կլինի ժամանակավոր և աշխարհաքաղաքական գործոններով, որոնք կարող են չեզոքացվել՝ տնտեսությունը թողնելով առանց շարժիչների;
— արտահանումը կաճի տնտեսության ոչ արտահանման ոլորտների հաշվին, մասնավորապես, շնորհիվ զբոսաշրջության, առևտրի, որը բավականին անկայուն է և զգայուն՝ ցնցումների նկատմամբ;
— տնտեսական աճին կարող է մեծապես նպաստել նաեւ Իրանի և ԵԱՏՄ-ի միջև ազատ տնտեսական գոտու ստեղծումը՝ համաձայն 2023 թ․ դեկտեմբերի 25-ի Սանկտ Պետերբուրգում ստորագրած համաձայնագրի։
— Հայաստանի տնտեսությունը կարող է մեծապես տուժել հայ-թուրքական սահմանի հնարավոր բացումից՝ էժան թուրքական ապրանքների լայնածավալ էքսպանսիայից խոցելիության պատճառով;
— տնտեսական աճը կապված կլինի ներքին պահանջարկի, դրամական փոխանցումների մուտքերի ուժեղացման, ինչպես նաև խթանող բյուջետային քաղաքականության հետ;
— հեշտ է նկատել աղքատության մակարդակի աճ, ինչը մեծապես կազդի բիզնեսի աճի տեմպերի վրա;
— Կարևոր դեր կխաղան տնտեսական միտումները. ավանդական աճը սպասարկման, ՏՏ ոլորտներում։
Անշարժ գույքի շուկայի զարգացման միտումները, ֆինանսները և զբոսաշրջությունը կարող են անբավարար լինել՝ առանց իրական հատվածում՝ արդյունաբերության և գյուղատնտեսության իրավիճակի բարելավման;
— արտաքին գործոններից պետք է հաշվի առնել չինական տնտեսության զարգացման գործընթացները,
— Ուկրաինայում ռազմական հակամարտության ավարտը, որը կարող է ազդել նաև դրամի փոխարժեքի վրա;
— շատ բան կախված է նաև 2023 թ․ Ադրբեջանի կողմից Արցախի բռնի լուծարումից հետո արցախցիների ինտեգրումից և նրանց զբաղվածությունից և սոցիալական վիճակից.
— տնտեսական աճի վրա կարող են ազդել արտաքին և արտաքին տնտեսական քաղաքականությունը և վերակողմնորոշումը դեպի Արևմուտք։
Այսպիսով, հնարավոր է կանխատեսել հակասական միտումներ, որոնք ուղղակի ազդեցություն կունենան տնտեսության վրա 2024թ. Հիմնական շարժիչը կարող է դառնալ երկրի մրցակցային առավելությունների իրացման, ինչպես նաև Ռուսաստանի և ԵԱՏՄ այլ երկրների հետ կապերի հետագա ակտիվացման հնարավորությունները, որոնք առաջացել են Իրանի և ԵԱՏՄ-ի միջև համագործակցության զարգացման պարագայում։ Կարևոր է նաև արդյունավետ տնտեսական կառավարումը, ինչպես նաև հայկական սփյուռքի մասնագիտական ներուժի արդյունավետ օգտագործումը։ Այս ուղղությամբ հնարավոր դրական փոփոխությունների արդյունքում կարելի է կանխատեսել գործարար ակտիվության ցուցանիշի աճ 7-8%-ի սահմաններում։ Հակառակ դեպքում՝ առավելագույն աճը, ըստ երևույթին, կտատանվի 3-4 տոկոսի սահմաններում: Համեմատության համար նշենք, որ ԵԱԶԲ Հայաստանի տնտեսության համար 2024 թվականին կանխատեսում է 5,7%, իսկ ԱՄՀ-ն՝ մինչև 5% աճ։
2024 թվականի պետական բյուջեով տնտեսական աճի տեմպը սահմանվել է 7 տոկոս։ Հայաստանի Կենտրոնական բանկը ակնկալում է, որ այս տարի Հայաստանի տնտեսությունը կաճի 6,1 տոկոսով։ Ըստ Համաշխարհային բանկի, 2024 թ․ ՀՀ տնտեսական աճը կկազմի 4,7%, իսկ 2025թ. 4.8%: ՄԱԿ-ն ակնկալում է, որ 2024 թ․ Հայաստանի տնտեսությունը կաճի 5,2 տոկոսով, իսկ 2025 թ. – 4,8%.
