Թաթուլ Մանասերյան
Տնտեսագիտության դոկտոր, պրոֆեսոր,
«Ալտերնատիվա» հետազոտական կենտրոնի ղեկավար,
Եվրասիական փորձագիտական ակումբի անդամ
Եվրասիական փորձագիտական ակումբի իններորդ տնտեագիտական հետազոտություն
Հայաստանի Հանրապետության տնտեսական իրավիճակի վերլուծություն
ՀՀ ԱՎԿ տվյալների համաձայն՝ 2023 թվականի հունվար-հունիսին Հայաստանի տնտեսական ակտիվության ցուցանիշը 2022 թվականի հունվար-հունիսի համեմատ կազմել է 11.4% ։ Միաժամանակ, 2023 թվականի հունիսին նույն տարվա մայիսի համեմատ աճը կազմել է 9,9%, իսկ նախորդ տարվա հունիսի՝ 6,8%։ Այս տարվա առաջին վեց ամիսներին աճ է գրանցվել տնտեսության գրեթե բոլոր ճյուղերում, բացառությամբ էլեկտրաէներգիայի արտադրության և արդյունաբերական արտադրանքի գների ինդեքսի։ Առաջին կիսամյակում արդյունաբերական արտադրանքի ծավալը կազմել է 1,167,535.0 մլն դրամ՝ 2022 թ․ հունվար-հունիսի համեմատ աճելով 1%-ով։ Հայաստանում վերամշակող արդյունաբերության արտադրանքը 6 ամսում աճել է 4,3%-ով՝ մինչև 765,1 մլրդ դրամ։
Գյուղատնտեսության համախառն արտադրանքի ծավալն առաջին կիսամյակում կազմել է 278 565.0 մլն դրամ՝ նախորդ տարվա նույն ժամանակահատվածի համեմատ աճելով 2%-ով։ Ընդհանուր առմամբ, 2023 թվականի հունվար-հունիս ամիսներին գյուղատնտեսության, անտառային տնտեսության և ձկնաբուծության ոլորտներում Հայաստանում արտադրված արտադրանքի ընդհանուր ծավալն ընթացիկ գներով կազմել է 307 215,2 մլն դրամ՝ 2022 թ․ նույն ժամանակահատվածի համեմատ ավելանալով 1,6 տոկոսով։ Բացի այդ, ՀՀ կառավարությունն ընդունել է եռամյա գործողությունների ծրագիր՝ 2020-2030 թթ․ գյուղատնտեսության զարգացման ռազմավարության շրջանակներում, հաստատել ջերմոցային տնտեսությունների զարգացմանը նպաստող ծրագիրը և շուրջ 1,67 մլրդ դրամ հատկացրել հանրապետության մարզերում սուբվենցիոն ծրագրերի ֆինանսավորմանը։
Շինարարության ծավալը 2023 թ․ վեց ամիսներին 2022 թ․ հունվար-հունիսի համեմատ աճել է 17%-ով և կազմել 174 155.4 մլն դրամ։ Իսկ հունիսին այս ցուցանիշը մեկ տարվա ընթացքում աճել է 18,1%-ով։ Կարևոր է նշել, որ ներքին ապրանքաշրջանառությունն այս տարվա հունվար-հունիսին կազմել է 2 280 859,8 մլն դրամ, ինչը 23,6 տոկոսով ավելի է 2022 թ․ նույն ժամանակահատվածի համեմատ։ Հունիսին, տարեկան կտրվածքով, ներքին առեւտրի շրջանառությունն աճել է 20.3%-ով։
Միաժամանակ ծառայությունների ոլորտի (առանց առևտրի) ծավալը 2023 թ․ հունվար-հունիսին կազմել է 1 431 313,1 մլն դրամ, ինչը 16,8 տոկոսով գերազանցում է 2022 թ․ առաջին կիսամյակի ցուցանիշը։ Միաժամանակ, այս տարվա հունիսին, նախորդ տարվա հունիսի համեմատ, ցուցանիշն աճել է 4 տոկոսով։
Հայաստանում միջին աշխատավարձն աճել է 13,7%-ով, և այս գործընթացում էական դեր է խաղացել ուսուցիչների և զինվորականների կամավոր ատեստավորումը։
Հայաստանում բեռնափոխադրումների ընդհանուր ծավալը 2023 թ․ հունվար-հունիսին կազմել է 8 938,3 հազար տոննա, իսկ ուղևորափոխադրումների ընդհանուր ծավալը՝ 87 674,1 հազար մարդ։ Հայաստանում տրանսպորտային ենթակառուցվածքների զարգացման ծախսերը 2024 թ․ կկազմեն 153 մլրդ դրամ՝ 2023 թվականի 116 մլրդ դրամի փոխարեն։ Աշխատանքներ են տարվում Իրանի տարածքով Հնդկաստանից Հայաստան տրանսպորտային միջանցքի մշակման ուղղությամբ։ Միաժամանակ Lufthansa-ն փորձում է ավելացնել դեպի Հայաստան բեռնափոխադրումների թիվը։ Հուլիսին Ֆրանկֆուրտ-Երևան-Ֆրանկֆուրտ երթուղով կայացավ Lufthansa Cargo AG-ի առաջին չվերթը։
Նկատելի են արևային էներգիայի զարգացման բարձր տեմպերը, ինչպես նաև ինտենսիվորեն օգտագործվում են վերականգնվող էներգիայի աղբյուրները։ Միաժամանակ, Հայաստանի 2024 թ․ բյուջեի նախագծում ներառված են Հայկական ԱԷԿ-ի շահագործման ժամկետը երկարացնելու աշխատանքներ։
Արտաքին քաղաքական լարվածության ազդեցությունը Հայաստանի տնտեսության վրա
Չնայած 2022 թ․ հունվար-հունիսի համեմատ արդյունաբերական արտադրանքի 1%-ով չնչին աճին, հունիսին նախորդ տարվա հունիսի համեմատ արձանագրվել է 7,4% անկում։ Բացի այդ, Հայաստանում էլեկտրաէներգիայի արտադրությունը նույնպես 6 ամսվա ընթացքում նվազել է 2,7%-ով։ Ընդհանուր առմամբ, 2023 թ․ առաջին կիսամյակում արտադրվել է 4270,1 մլն կՎտ/ժ էլեկտրաէներգիա, ինչը 2,7%-ով պակաս է 2022 թ․ նույն ժամանակի համեմատ։ Հայաստանում 2023 թ․ հունվար-հունիսին, նախորդ տարվա նույն ժամանակահատվածի համեմատ, պղնձի խտանյութի արտադրությունը նվազել է 23,3%-ով և կազմել 125 757,8 տոննա։ Բացի տնտեսական պատճառներից, այս միտումների վրա բացասաբար են ազդում նաև արտաքին քաղաքական գործոնները։ Մասնավորապես, Ադրբեջանի ռազմական կազմավորումների կողմից Հայաստանի ինքնիշխան հանրապետության տարածքների մի մասի գնդակոծման, ապա գրավման պատճառով Սոթքում հանքարդյունաբերության ոլորտում աշխատանքը դադարեցվել է։ Իսկ վերջերս Հանքագործների և մետալուրգների միության ղեկավար, Զանգեզուրի պղնձամոլիբդենային կոմբինատ (ԶՊՄԿ) ՓԲԸ գլխավոր տնօրենի առաջին տեղակալ Վարդան Ջանյանը նշել է Հայաստանում հանքարդյունաբերությանն սպառնացող ռիսկերն ու վտանգները։ Այսօր Հայաստանի հանքարդյունաբերական ակտիվները, աշխատելով ճգնաժամային մարտահրավերների մշտական պայմաններում, լուրջ ներդրումային միջոցներ են ուղղորդում արտադրողականությունը բարձրացնելու և արտադրության մրցունակությունը պահպանելու համար։ Ադրբեջանի գործողությունները կարող են հանգեցնել Հայաստանի տնտեսական աճի 10-20%-ի կորստի՝ հանքարդյունաբերության վրա բացասական ազդեցություն թողնող գործընթացների պատճառով։ Ադրբեջանը օգտագործում է հիբրիդային պատերազմի բոլոր միջոցները։ Հայաստանի հանքարդյունաբերության ոլորտում իրավիճակը սրվել է բնապահպանական ռիսկերի կառավարման առումով՝ ադրբեջանցի «բնապահպանների» շահարկումների պատճառով։ Միաժամանակ, ՀՀ բնապահպանության նախարարությունը հերքել է ադրբեջանցիների հայտարարությունը Հայաստանի Հանրապետությունում հանքարդյունաբերական ընկերությունների կողմից բնապահպանական սպառնալիքի մասին։ Այս բոլոր գործոնները նվազեցնում են Հայաստանի արդյունաբերության տնտեսական ակտիվության աճը։
ԵԱՏՄ—ին ՀՀ անդամակցության ազդեցությունը տնտեսության վրա. 2023 թ․ Հայաստանը տնտեսական աճով կմնա առաջատար ԵԱՏՄ երկրների շարքում
Տնտեսական զարգացման միտումները, մասնավորապես, Հայաստանի տնտեսության զարգացման տեմպերի արագացումը 2022-2023 թթ. չի կարող վերլուծվել ինտեգրացիոն գործընթացներից մեկուսի: Ըստ Ռուսաստանի փոխվարչապետ Ա.Օ. Օվերչուկի, Հայաստանի տնտեսական հաջողությունները կենդանի օրինակ են և ապացույց են Ռուսաստանի ղեկավարության առաջարկած ինտեգրացիոն կուրսի հավատարմությանը իր հարևանների հանդեպ։ Ի վերջո, հենց ԵԱՏՄ-ին Հայաստանի անդամակցության շնորհիվ հնարավոր եղավ հաղթահարել ներքին տնտեսական լճացումը 2013-2022 թթ. ավելի քան 10 անգամ ավելացնել ԵԱՏՄ երկրների հետ արտաքին առևտրի ծավալը. Այսօր տնտեսության զարգացման համար բարենպաստ իրավիճակը ոչ միայն պահպանվում, այլև բարելավվում է։ Նշենք ընդամենը մի քանի օրինակ.
- արդյունաբերական արտադրությունը ԵԱՏՄ-ում 2023 թ․ 5 ամսում աճել է գրեթե 2%-ով, Հայաստանում՝ 3%-ով,
— Հայաստանը 3%-ով երկրորդ տեղում է ԵԱՏՄ-ում արդյունաբերական արտադրության աճի տեմպերով,
— ԵԱՏՄ երկրների արդյունաբերության նախարարները հանդես են եկել Հայաստանում «Եվրասիական INNOPROM» — 2024թ.,
— ԵԱՏՄ երկրներից առաջին կիսամյակի մաքսատուրքերի միջոցով Հայաստան է փոխանցվել 34,3 մլրդ դրամ,
— ՀՀ նախաձեռնությամբ ԵԱՏՄ շրջանակներում ստեղծվում է էլեկտրոնային առևտրի օպերատորի ինստիտուտ, փոփոխություններ են կատարվում ԵԱՏՄ մաքսային օրենսգրքի՝ արտաքին էլեկտրոնային առևտրի կարգավորման մասին պայմանագրում,
— 2023 թ․ հունվար-ապրիլին Հայաստանը ԵԱՏՄ անդամ երկրների շարքում գրանցել է շինարարական աշխատանքների ամենաբարձր աճի տեմպերը,
— Հայաստանի կառավարությունը հավանություն է տվել պետական (համայնքային) գնումների իրականացման ժամանակ բանկային երաշխիքների փոխադարձ ճանաչման մասին համաձայնագրի ստորագրման նախագծին,
— ԵԱՏՄ-ում ստեղծվել է զարգացման ինստիտուտների կոնսորցիում Հայաստանի, Ռուսաստանի, Ղրղզստանի մասնակցությամբ: Սոչիում Եվրասիական միջկառավարական խորհրդի շրջանակում ստորագրվել է կոնսորցիումի ստեղծման մասին համաձայնագիր,
— Հայաստանի, Բելառուսի, Ղրղզստանի և Ռուսաստանի գյուղատնտեսական բուհերի ուսանողները հաջողությամբ իրականացրել են ԵԱՏՄ-ի համատեղ կրթական դասընթաց՝ սերմնաբուծության և սերմարտադրության վերաբերյալ,
— Հայաստանը 450 մլն ռուբլի կհատկացնի Եվրասիական վերաապահովագրական ընկերության ստեղծման համար,
— ակնկալվում է Հայաստանի տնտեսության աճի ներուժի աճ՝ պայմանավորված վերաբնակիչների և արտադրողականության բարձրացմամբ,
— հունիսին Հայաստանում իրականացվել է անշարժ գույքի առքուվաճառքի ավելի քան 4,4 հազար գործարք՝ նախորդ տարվա հունիսի 5532-ի դիմաց, ըստ որում օտարերկրացիներից ամենաշատը ՝ ՌԴ քաղաքացիները,
— Հայաստանի միջազգային էներգետիկ կորպորացիան (ՄԷԿ) 2024-2033 թթ 140 մլն դոլարի ներդրում կկատարի Սևան-Հրազդան ՀԷԿ-երի կասկադի արդիականացման համար՝ ՌԴ հետ համագործակցությամբ,
— Հայաստանը Ռուսաստանից կսկսի բիտում գնել առանց արտահանման մաքսատուրքերի։ Համապատասխան համաձայնագիրը, որը ստորագրվել է 2023 թ․ հունիսի 1-ին, Մոսկվայում, հավանության է արժանացել Հայաստանի Հանրապետության կառավարության կողմից։
2023 թվականին Հայաստանի տնտեսության զարգացման փորձագիտական գնահատականն ու կանխատեսումը
Հաշվի առնելով տնտեսական զարգացման ներկա միտումները՝ մենք համարձակվում ենք 2023 թվականի համար պետական բյուջեից մի փոքր այլ կանխատեսում անել։ Հիշեցնենք, որ «2023 թվականի պետական բյուջեի մասին» ՀՀ օրենքով նախատեսված է 7 տոկոս տնտեսական աճ։ Մեր կարծիքով, Հայաստանն ունի բոլոր հնարավորությունները գրանցելու տնտեսական ակտիվության առնվազն 9 տոկոս, անգամ հնարավոր է, 11-12 տոկոս աճ։ Մեր կանխատեսումը տարբերվում է ոչ միայն ՀՀ Կենտրոնական բանկի հունիսյան կանխատեսումից (6,9%), այլ նաև Fitch-ի կանխատեսումներից՝ Հայաստանի տնտեսության մինչև 6,1%, Moody’s-ի կանխատեսումներից՝ մինչև 7%, չխոսելով արդեն Համաշխարհային բանկի (4,4%), ՎԶԵԲ (5%) գնահատականների, ինչպես նաև Արժույթի միջազգային հիմնադրամի կանխատեսումների (5,5%) մասին։ Միայն ԵԱԶԲ-ի կանխատեսումն է 7,5%-ով մոտ մեր գնահատականներին։
Լավատեսական կանխատեսման հիմքում ընկած են մի շարք տարբեր ցուցանիշներ և միտումներ, որոնք մեծ մասամբ նախորդ տարվա միտումների օրգանական շարունակությունն են։ ՄԱսնավորապես,
— Հայաստանում 2023 թ․ հուլիսին 2022 թ․ հուլիսի համեմատ գրանցվել է 0.1%, իսկ ամսվա համար՝ 1% գնանկում։ 2023 թ․ հունիսին նախորդ տարվա հունիսի համեմատ գրանցվել է 0.5% գնանկում, իսկ այս տարվա մայիսի համեմատ գների անկումը կազմել է 1.4%։ Հիշեցնենք, որ 12-ամսյա գնաճը պետբյուջեում կազմում է 4 տոկոս,
— պարենային ապրանքների և ոչ ալկոհոլային խմիչքների գներն այս տարվա հուլիսին 2022 թ․ հուլիսի համեմատ նվազել են 3.9%-ով, իսկ ամսվա կտրվածքով՝ 2.8%-ով,
— Հայաստանում բենզինը 2023 թ․ հուլիսին 2022 թ․ հուլիսի համեմատ էժանացել է 14,8%-ով, իսկ դիզելային վառելիքը՝ 30,6%-ով,
— Հայաստանի արտաքին առևտրաշրջանառության ծավալը 2023 թ․հունվար-հունիսին 2022 թ․ նույն ժամանակահատվածի համեմատ աճել է 72,9%-ով և կազմել 8 899 731,5 հազ.,
— Հայաստանում հարկային եկամուտների և պետական տուրքերի ծավալն առաջին կիսամյակում աճել է 16,4%-ով՝ մինչև 1 տրլն 265 մլրդ դրամ։ 2023 թ․ հունվար-հուլիսին հարկ վճարողներին և ֆիզիկական անձանց վերադարձվել է շուրջ 210.2 մլրդ դրամ,
— ՀՀ Կենտրոնական բանկը կես տարվա ընթացքում կրկին իջեցրել է վերաֆինանսավորման տոկոսադրույքը 0,25 տոկոսային կետով, ինչը վկայում է վարկերի պահանջարկը բարձրացնելու, միկրո մակարդակում բիզնեսը խթանելու և ամբողջ երկրում տնտեսական աճն ավելացնելու նրա մտադրության մասին,
— շինարարությունն արագ տեմպերով աճում է, Հայաստանի անշարժ գույքի շուկայում անգամ գերտաքացման նախանշաններ կան,
— Fitch-ը բարձրացրել է Հայաստանի երկարաժամկետ վարկանիշը (IDR) մինչև «BB-»՝ «B+»-ից՝ կայուն կանխատեսմամբ:
Սրան պետք է հավելել նաև երկրի կառավարության հայտարարությունն առ այն, որ 2018 թվականի մայիսից առ այսօր Հայաստանում ստեղծվել է շուրջ 171 հազար նոր աշխատատեղ։
