ԱՇՈՏ ԹԱՎԱԴՅԱՆ
Տնտեսական գիտությունների դոկտոր, պրոֆեսոր,
Տնտեսական հետազոտությունների կենտրոնի ղեկավար,
Եվրասիական փորձագիտական ակումբի անդամ
Հոդվածը պատրաստված է Եվրասիական փորձագիտական ակումբի նախաձեռնությամբ
Երկրի տնտեսական անվտանգության գլխավոր խնդիրը կայուն տնտեսական զարգացումն ու արտահանման էական աճն է, ինչը հատկապես կարևոր է փոքր տնտեսություն ունեցող երկրների համար: Միասնական տարածաշրջանային տնտեսության ձևավորումը ենթադրում է ոչ միայն միասնական կառավարման մարմինների ստեղծում ու եվրասիական տնտեսական ինտեգրացիայի անդամ-երկրների գործողությունների կոորդինացիա, այլ և բոլոր ազգային տնտեսությունների փոխադրում սկզբունքայնորեն նոր ռելսերի վրա, դրանց վերակողմնորոշում դեպի համընդհանուր ՀՆԱ-ի «համաձայնեցված մակրոտնտեսության» քաղաքականություն, արտահանման աճ, զբաղվածության մակարդակի էական բարձրացում: Հարկ է նշել Եվրասիական Բարձրագույն տնտեսական խորհրդի «ԵԱՏՄ արդյունաբերական քաղաքականության խորհրդի ստեղծման մասին» կարևոր որոշումը, որի նպատակն է ԵԱՏՄ երկրների արդյունաբերական քաղաքականության համաձայնեցումը, և ԵԱՏՄ արդյունաբերական համալիրի զարգացման ռազմավարությանը, ուղղություններին և հեռանկարներին վերաբերող առաջարկների նախապատրաստումը[1]:
Հայաստանի գլխավոր շուկան՝ ավանդաբար ռուսական շուկան է: Ռուսաստանի հետ հարաբերությունները զգալիորեն ուժեղացնում են երկրի, մասնավորապես, տնտեսական անվտանգությունը և նպաստում է ՀՆԱ-ի աճին ու կառուցվածքի բարելավմանը, արտահանման աճի ապահովմանը, առևտրական բալանսի դեֆիցիտի և, իհարկե, բնակչության զբաղվածության խնդիրների լուծմանը:
Այս կամ այլ միության անդամակցությունը պետք է, անշուշտ, էականորեն ավելացնի արտահանման հնարավորությունները և բարելավի առևտրական բալանսի վիճակը: Հայաստանին անհրաժեշտ է առավելագույնս օգտագործել ԵԱՏՄ-ի, հատկապես ռուսական շուկայի հնարավորությունները: Առանց Ռուսաստանի շուկայի Հայաստանին բավական բարդ կլինի ավելացնել իր պատրաստի ապրանքների արտահանումը:
Հայաստանի արտահանման և ներմուծման աճի տեմպերը ներկայացված են Աղյուսակ 1 և 2-ում:
Աղյուսակ 1. Հայաստանի արտահանումը
| Տարի | 2016 | 2017 | 2018 | 2019 | ||||
| Երկիր | մլն դոլ | Աճ % | մլնդոլ | Աճ % | մլնդոլ | Աճ % | մլնդոլ | Աճ % |
| Ռուսաստանի Դաշնություն | 374 | 52.9 | 531 | 41.8 | 652 | 22.8 | 718 | 10.2 |
| ԵՄ երկրներ | 479 | 15.9 | 609 | 27.2 | 684 | 12.3 | 583 | -14.7 |
| Միջին Արևելք | 313 | 21.1 | 359 | 14.6 | 392 | 9.2 | 394 | 0.5 |
| Չինաստան | 154 | -9.7 | 125 | -19.0 | 113 | -9.4 | 198 | 75.2 |
| Հետխորհրդային տարածքի այլ երկրներ | 183 | 11.9 | 185 | 1.2 | 118 | -36.3 | 132 | 11.9 |
| ԱՄՆ և Կանադա | 181 | 7.7 | 79 | -56.1 | 81 | 2.2 | 116 | 43.2 |
| Այլ երկրներ | 105 | 65.6 | 295 | 181.4 | 358 | 21.3 | 479 | 33.7 |
| Ընդամենը | 1,789 | 20.5 | 2,184 | 22.0 | 2,398 | 9.8 | 2,621 | 9.3 |
Աղյուսակ 2. Հայաստանի ներմուծումը
| Տարի | 2016 | 2017 | 2018 | 2019 | ||||
| Երկիր | մլն դոլ | Աճ % | մլն դոլ | Աճ % | մլն դոլ | Աճ % | մլն դոլ | Աճ % |
| Ռուսաստանի Դաշնություն | 730 | 12.7 | 1,267 | 73.5 | 1,395 | 10.1 | 1,631 | 16.9 |
| ԵՄ երկրներ | 791 | -3.6 | 956 | 20.9 | 1,231 | 28.8 | 1,146 | -6.9 |
| Միջին Արևելք | 468 | 2.0 | 535 | 14.3 | 645 | 20.5 | 726 | 12.6 |
| Չինաստան | 363 | -0.7 | 521 | 43.6 | 592 | 13.7 | 696 | 17.6 |
| Հետխորհրդային տարածքի այլ երկրներ | 206 | 11.0 | 280 | 35.7 | 452 | 61.4 | 534 | 18.2 |
| ԱՄՆ և Կանադա | 134 | -16.8 | 182 | 36.3 | 258 | 41.6 | 438 | 69.9 |
| Այլ երկրներ | 580 | -3.5 | 394 | -32.0 | 387 | -1.9 | 327 | -15.5 |
| Ընդամենը | 3,273 | 1.1 | 4,137 | 26.4 | 4,964 | 20.0 | 5,505 | 10.9 |
2019 թ. Հայաստանի արտահանման աճը կազմել է 9.3% և ապահովվել է հիմնականում Ռուսաստան և մասամբ Չինաստան արտահաման աճի հաշվին:
Հարկ է նշել, որ ԵԱՏՄ պայմանագրի 4-րդ «Միության հիմնական նպատակները» հոդվածով նախատեսվում է. Միության հիմնական նպատակներն են ոչ միայն ապրանքների, ծառայությունների, կապիտալի և աշխատանքային ռեսուրսների միասնական շուկայի ձևավորումը, այլև ազգային տնտեսությունների համակողմանի արդիականացումը, կոոպերացիան և մրցունակության բարձրացումը[2]: Հայաստանում ԵԱՏՄ անդամակցությունը, որպես տնտեսության զարգացման առավել արդյունավետ ուղի, ընկալվում է բոլոր քաղաքական ուժերի կողմից: Գործնականում Հայաստանի բոլոր գլխավոր կուսակցություններըԵԱՏՄ անդամակցությունը նպատակահարմար են գտնում: Կյանքն ապացուցեց մեր եզրահանգումների ճշմարտացիությունը Հայաստանի ինտեգրացիոն գործընթացների մասին[3]:
ԵԱՏՄ արտահանման աճի պատճառները հետևյալն են.
— Մաքսատուրքերի վերացման մասին համաձայնագրի ստորագրումը,
— Բոլոր ընթացակարգերի պարզեցումը սկսած արտահանման արտոնագրերի ձևակերպումից ու ստացումից, վերջացնելով մաքսային ձևակերպմամբ,
— Արժեզրկման և ազգային տարադրամների փոխարժեքների տատանման նվազեցումը,
— Էներգառեսուրսների արտոնյալ գները,
— Ռուսական ներդրումների աճը:
Ռուսաստանն առաջին տեղում է ԵԱՏՄ երկրներ ներդրումների ծավալով: Վերջին երեք տարվա ընթացքում Ռուսաստանի ուղիղ ներդրումները կազմում են Հայաստանի տնտեսության մեջ բոլոր ուղիղ ներդրումների 51%: Փոխադարձ ներդրումների գործոնը չափազանց կարևոր է ԵԱՏՄ պայմանագրի գլխավոր նպատակներից մեկի՝ԵԱՏՄ երկրների տնտեսությունների կոոպերացիայի համար:
ՀՀ արտաքին տնտեսական կապերի արդի վիճակը և ուղղությունըցույց են տալիս տնտեսության հետագա զարգացման իրական վեկտորը.
— Պատրաստի արտադրանքի գերակշիռ մասն արտահանվում է Ռուսաստան,
— Հայաստանի տրանսֆերտների 63% գալիս է Ռուսաստանից,
— Հանրապետություն մտնող էներգակիրների զգալի մասը գալիս է ՌԴ-ից (գազ՝ մոտ 90%, միջուկային վառելիք՝ 100%),
— Օտարերկրյաուղիղ ներդրումների 51% գալիս է ռուսաստանյան ընկերություններից:
Էներգակիրների, ինչպես նաև ռազմավարական նշանակության արտադրանքի գների մասով ամենալայն հնարավորությունները տրամադրում է նախ և առաջ ԵԱՏՄ առաջնորդ Ռուսաստանի Դաշնությունը: Հարկ է նշել, որ ԵԱՏՄ-ն լրացուցիչ հնարավորություններ է ստեղծում արտոնյալ վարկեր ստանալու համար: Ընդ որում, առաջին հերթին Հայաստանի պաշտպանունակությունն ուժեղացնելու համար: Ի տարբերություն միջազգային կազմակերպությունների վարկերի Ռուսաստանից ստացվում են խիստ նպատակային վարկեր: 300 միլիոն դոլարի չափով երկու արտոնյալ վարկերը ուղղված են մեր հայրենիքի պաշտպանունակության բարձրացմանը: Տրամադրված վարկերի արդյունավետությունն անառարկելի է: Բացի այդ 270 մլն և 30 մլն. դոլարի նպատակային վարկերը, որոնք Հայաստանը ստացել է Ռուսաստանից որպես գրանտ, անհրաժեշտ էին ատոմակայանի արդիականացման և շահագործման ժամկետը երկարաձգելու համար:
Միջոցառումների երկու ասպեկտները՝ մաքսատուրքերի վերացումը և ներմուծվող հումքի գների նվազումը, անշուշտ, նպաստում են արտահանման աճին և գործազրկության կրճատմանը: Էներգակիրների գների նվազումը դրականորեն ազդեց տեղական արտադրանքի մրցունակության վրա: Միևնույն ժամանակ մեր երկրների միջև դեռ կիրառվում են որոշակի սահմանափակումներ: Շատ կարևոր է ԵԱՏՄ շրջանակներումէականորեն իջեցնել Հայաստանի կողմիցկիրառվող 47, իսկ Ռուսաստանի՝ 55 սահմանափակումների թիվը: Դրա համար անհրաժեշտ կլինի նաև վարել համաձայնեցված հարկաբյուջետային և դրամավարկային քաղաքականություն:
Հայաստանի տուրիզմի հնարավորությունները շատ առումներով պայմանավորված են Հայաստանի ԵԱՏՄ անդամակցությամբ (ԵԱՏՄ անդամ երկրների քաղաքացիների ազատ տեղաշարժի հնարավորության համատեքստում), ինչպես նաև Ռուսաստանի քաղաքացիների ներքին անձնագրով Հայաստան այցելելու հնարավորությամբ: Հիմնականում Հայաստանը տրանսֆերտները ստանում է Ռուսաստանից (64%): Աշխատանքային միգրացիայի ուղղությունը՝ ավանդաբար Ռուսաստանն է:
Աղյուսակ 3. Այցելուներ, որոնք ԱՀԿ մեթոդոլոգիաով տուրիստ են հանդիսանում
| Տարի | 2014 | 2015 | 2016 | 2017 | 2018 | 2019 |
| Մարդ | 1,203,745 | 1,192,119 | 1,259,657 | 1,494,779 | 1,651,782 | 1,894,377 |
| рост | 11.30% | -1.00% | 5.70% | 18.70% | 10.50% | 14.70% |
Անշուշտ, չափազանց կարևոր նշանակություն ունի նաև Միության շրջանակներում ապրանքների, ծառայությունների, կապիտալի և աշխատանքային ռեսուրսների միասնական շուկայի ձևավորումը: Բարձրագույն եվրասիական տնտեսական խորհրդի նիստին Հայաստանի վարչապետն ընդգծեց. «Մենք տրամադրված ենք ԵԱՏՄ-ում Հայաստանի առավել արդյունավետ մասնակցությանը և ամեն ջանք կգործադրենք համագործակցության մեխանիզմների կատարելագործման և չորս ազատությունների գործնական նվաճման համար»[4]:
Ազատության բոլոր չորս պարամետրերը՝ ապրանքների , ծառայությունների, կապիտալի և աշխատանքային ռեսուրսների շարժը պետք է գործեն առանց բացառումների: Կոոպերացիայի և, առաջին հերթին, ԵԱՏՄ երկրների ռազմավարական օբյեկտների արդիականացման ճանապարհային քարտեզի մշակումը, հաշվի առնելով ԵԱՏՄ պայմանագիրը և «Արդյունաբերական քաղաքականության մասին»[5] ՌԴ օրենքը, արդիական խնդիր է: Transparency International միջազգային կազմակերպության գնահատականով Հայաստանում կոռուպցիայի ընկալման ինդեքսը հավասարվել է 42% և մենք 105-րդ տեղից տեղափոխվել ենք 77-րդ տեղը, ինչը առանցքային նշանակություն ունի ներդրումների համար: Անհրաժեշտ է, որ մենք նպատակադրվենք մտնել կոռուպցիայից «զերծ» 50 երկրների շարքը:
Միության արդիական խնդիրները հատկապես Հայաստանի ԵԱՏՄ նախագահության համատեքսում
— Հայաստանին անհրաժեշտ է օգտվել ԵԱՏՄ երկրների հետ ռուս-հայկական համատեղ ձեռնարկությունների ստեղծման բոլոր հնարավորություններից: Դրան կնպաստեն միներալ արտադրանքի գների համահարթեցումը, Իրանի հետ ազատ առևտրի համաձայնագրի ստորագումը: Համագործակցության հեռանկարներ կան ռազմարդյունաբերության, էներգետիկայի, մետաղագործության, մեքենաշինության, էլեկտրատեխնիկայի և գործիքաշինության ոլորտներում, ինչպես նաև ներդրումներ ներգրավելու հնարավորություն շինանյութերի արտադրության, քիմիական, թեթև, սննդի արդյունաբերության, գյուղատնտեսության, դեղերի արտադրության և տուրիզմի զարգացման համար:
— Անհրաժեշտ է հստակ կատարել արժեզրկման մակարդակին վերաբերող ԵԱՏՄ պայմանագրի 63-րդ հոդվածը և աստիճանաբար իջեցնել արժեզրկման մակարդակների տարբերությունը մինչև Պայմանագրով նախատեսված 3%: Նպատակահարմար է, որ էներգակիրների ձեռքբերման ժամանակ ԵԱՏՄ երկրներն անցնեն ռուբլով հաշվարկների: ԵԱՏՄ անդամ-պետությունների ապրանքաշրջանառության աճի համար անհրաժեշտ է վարելհամաձայնեցված տարադրամային քաղաքականություն, նշելով Պայմանագրի 64-րդ հոդվածում ազգային տարադրամների փոխադարձ տատանման թույլատրելի չափը (ոչ ավել քան 3%):
Պետք է նշել հետևյալ գործոնը. գործնականում ազգային տարադրամով էներգետիկ ռեսուրսների փոխադարձ հաշվարկները չընդլայնելու դեպքում ԵԱՏՄ կենտրոնկան բանկերը հստակ ազդակ չեն ստանա ԵԱՏՄ Պայմանագրի պահաջները խստորեն կատարելու, ինչպես նաև համապատասխան նորմատիվներն և փաստաթղթերը համաձայնեցնելու և ընդունելու համար: Առանց ազգային տարադրամով փոխհաշվարկների անցման, հատկապես էներգակիրների դեպքում, անհնար է լուծել ԵԱՏՄ-ում էներգակիրների գների ազատականացման և կոորդինացիայի կարևոր խնդիրը:
Նշենք, որ 2018 թ. սեպտեմբերի 17-ին Երևանում ԵԱՏՄ անդամ-պետությունների կենտրոնական բակերի նախագահները ստորագրեցին Համաձայնագիր «Ֆինանսական շուկայի ոլորտում Միության անդամների օրենսդրության ներդաշնակեցման անհրաժեշտության մասին»: Նպատակահարմար է հաշվի առնել ԵԱՏՄ-ի մասին միջազգային պայմանագրի՝ հատկապես հոդված 64-ի, պահանջները:
— Ապրանքաշրջանառության աճի համար անհրաժեշտ է նաև բարձրացնել ԵԱՏՄ երկրների միջև տնտեսական հարաբերությունների թափանցիկության մակարդակը: Դրա համար պետք է հստակեցնել ԵԱՏՄ Պայմանագրի 69-րդ «Թափանցիկություն» հոդվածը: Դրան կնպաստի նաև ԵԱՏՄ երկրների միջև տնտեսական հարաբերությունների թվայնացումը:
— ԵԱՏՄ անդամ-պետությունների Գիտական հետազոտությունների միջպետական հիմնադրամի ստեղծումը հնարավորություն կտա ապահովել առաջնահերթ ֆունդամենտալ և կիրառական հետազոտությունների, միջպետական նշանակության ինովացիոն և վենչուրային մշակումների և թվային տնտեսության խնդիրների լուծման ֆինանսավորումը:
2018 թ. Հայաստանում տեղի ունեցած ԱՊՀ գիտնականների ֆորումն ընդունեց մի Հայտարարագիր, որի մեխանիզմները պետք է առաջնահերթ կերպով կիրառել ԵԱՏՄ-ում, հաշվի առնելով Պայմանագրի հիմնական նպատակները: Ելնելով Հայտարարագրից, ԵԱՏՄ-ում Գիտական հետազոտությունների միջպետական հիմադրամի ստեղծումը առաջնահերթություն է համատեղ հետազոտությունների արդյունավետության բարձրացման համար:
— Ծայրահեղ անհրաժեշտ է ակտիվացնել ԵԱՏՄ բոլոր անդամ-պետությունների աշխատանքը Վրաստանից Հայաստան երկաթուղային հաղորդակցության խնդիրը լուծելու ուղղությամբ: Հաշվի առնելով, որ Ղազախստանը և Բելառուսը բավականին դրական հարաբերությունների մեջ են թե Վրաստանի, թե Ռուսաստանի հետ, նպատակահարմար է ներգրավել այդ երկրները նշված կնճռոտ հարցի լուծմանը:
Վրաստանից Հայաստան երկաթուղային հաղորդակցության վերականգնումը հնարավորություն կտա զգալիորեն ավելացնել ԵԱՏՄ-ի ապրանքաշրջանառությունը ոչ միայն դեպի Վրաստան և Հայաստան, այլ նաև՝ Իրան: ԵԱՏՄ արտաքին առևտրի ռազմավարության մշակման ժամանակ անհրաժեշտ է հաշվի առնել այդ հեռանկարը:
[1]Евразийская экономическая комиссия – Главы государств ЕАЭС заявили о стремлении войти в число лидеров глобального роста и цивилизационного прогресса – 29.05.2019.
[2] «Договор о Евразийском экономическом союзе» (Подписан в г. Астане 29.05.2014).
[3]А.А. Тавадян и др. – Армения и ТС: оценка экономического эффекта интеграции. — Санкт-Петербург: ЕАБР, 2013. — ISBN 978-5-906157-10-2.
[4]Пресс-релиз сайта Премьер-министра Республики Армении, «Мы настроены на максимально продуктивное участие Армении в ЕАЭС: Никол Пашинян в Нур-Султане принял участие в заседании Высшего Евразийского экономического совета».
[5]Федеральный закон о промышленной политике в Российской Федерации.
