2011-2017 թթ. ընթացքում համահայկական «Կյանքի որակը Հայաստանում» սոցիոլոգիական հետազոտությունների ընթացքում հարց է տրվել. «Համաձա՞յն եք, թե՞ համաձայն չեք հետևյալ դրույթի հետ. գերադասելի է, որ Հայաստանը իր հարաբերությունները զարգացնի ավելի շուտ Ռուսաստանի, քան Եվրոպայի հետ:» 2011 թ.-ին դրույթի հետ համաձայնել է հարցվածների 74.3%-ը, իսկ 2017 թ. հունվարին՝ 69.3%-ը։ Վեց տարվա ընթացքում պրոռուսական դիրքորոշումը նվազել է 5.0%-ով։ Այս տվյալներն այսօր «Ինտեգրացիա եւ զարգացում» հասարակական կազմակերպության եւ Եվրասիական փորձագիտական ակումբի կազմակերպած «Հայաստան-Ռուսաստան ռազմավարական դաշինք. Իրողություններ եւ արդի մարտահրավերներ» համաժողով- «ուղեղային գրոհի»-ի ժամանակ հրապարակեց սոցիոլոգիական գիտությունների թեկնածու Սամվել Մանուկյանը:
«Հայտնի է, որ պրոեվրոպական դիրքորոշման մակարդակը համեմատաբար ավելի բարձր է երիտասարդների շրջանում և Երևանում։ Մասնավորապես, Երևանում՝ գյուղերի համեմատ՝ 17%-ով, 18-29 տարեկանների շրջանում՝ 60 և ավելի տարեկանների համեմատ՝ 14%-ով։ Սակայն, նվազ հայտնի է, այն, որ վերջին հինգ տարիների ընթացքում պրոեվրոպական դիրքորոշումների մակարդակն աճել է համարյա բոլոր սոցիալ-ժողովրդագրական խմբերում։ Ինչը նշանակում է, որ նվազումը կրել է համակարգային բնույթ։ Ամենանշանակալի աճը տեղի է ունեցել մարզային քաղաքներում, որտեղ առավել ինտենսիվ են գործում միջազգային կազմակերպությունների աջակցություն ստացող հասարակական կազմակերպությունները, և 60-ից բարձր տարիքի անձանց շրջանում՝ ովքեր առավել ինտենսիվ են հեռուստացույց դիտում»,-մանրամասնեց սոցիոլոգը`հավելելով, որ պրոեվրոպական դիրքորոշումներ ունեցող հասարակական շերտը բնութագրվում է համեմատաբար ավելի բարձր սոցիալական ակտիվությամբ և կազմակերպվածությամբ. «Եթե հասարակական կազմակերպությունների անդամների շրջանում պրոեվրոպական դիրքորոշումները 5%-ով են ավելի բարձր, քան հասարակական կազմակերպություններին չանդամակցած անձանց շրջանում, ապա քաղաքացիական շարժումների մասնակիցների շրջանում՝ պրոեվրոպական դիրքորոշումն ավելի բարձր է 20%-ով, այսինքն՝ չորս անգամ ավելի։ 2017 թ.-ին հասարակական կազմակերպությունների անդամ էր Հայաստանի չափահաս բնակչության 3.5%-ը, իսկ մասնակցել էր որևէ քաղաքացիական շարժման՝ 10.5%-ը կամ՝ շուրջ 220,000 մարդ»։
Բանախոսն անդրադարձավ նաեւ քաղաքացիական լոյալության, քաղաքացիական շարժումների, կոռուպցիայի նկատմամբ դիրքորոշումների, պրոռուսական դիրքորոշումների և Հայաստանում թավշյա հեղափոխության միջև կապերին: Ըստ այդմ, Հայաստանում սկսած 1992 թ.-ից, բացի 1998-1999 թվականները, իշխանությունների նկատմամբ հասարակության լոյալությունը եղել է շատ ցածր։ 2017 թ. հունվարին Հայաստանում իշխանությունների նկատմամբ ոչ լոյալ բնակչության թվաքանակը, այսինքն` նրանց, ովքեր համարում են, որ Հայաստանն ընթանում է սխալ ուղղությամբ, կազմել է Հայաստանի չափահաս բնակչության 69%-ը։ Լոյալ էր, այսինքն` համարում էր, որ Հայաստանն ընթանում է ճիշտ ուղղությամբ՝ ընդամենը 18%-ը։ Իսկ 13%-ը դժվարացել էր պատասխանել։ Սակայն, այդ 69% ոչ լոյալ բնակչությունից ընդամենը 16%-ն էր համարում, որ Հայաստանը պետք է առաջին հերթին իր հարաբերությունները զարգացնի Եվրոպայի հետ, իսկ 48%ը, այսինքն՝ 3 անգամ ավելին, համարում էր, որ Հայաստանն առաջին հերթին հարաբերությունները պետք է զարգացնի Ռուսաստանի հետ։ «2017 թ.-ին Հայաստանում 18-45 տարեկանների փաստացի քանակը՝ հեղինակային գնահատմամբ, կազմել է շուրջ 827,000 մարդ, որոնցից շուրջ 540,000-ն ունեցել է պրոռուսական, իսկ շուրջ 220,000-ը՝ պրոեվրոպական դիրքորոշում։ Ընդ որում, իշխանություններին ոչ լոյալ 18-45 տարեկան բնակչության կազմում, քաղաքացիական անհնազանդության փորձ ունեցողները կազմել են շուրջ 161,000, որոնցից 80,000-ը պրոռուսական, իսկ 67,000-ը՝ պրոեվրոպական դիրքորոշմամբ։ Տարիքային ավելի փոքր միջակայքերում այդ հարաբերակցությունն ուներ նույնպիսի բնույթ։ 18-24 տարեկանների շրջանում պրոռուսական դիրքորոշում ուներ 22,000, իսկ պրոեվրոպական՝ 18,000 մարդ; 25-29 տարեկանների շրջանում՝ պրոռուսական՝ 24,000, պրոեվրոպական՝ 23,000 մարդ; 30-45 տարեկանների շրջանում՝ պրոռուսական 33,000, պրոեվրոպական՝ 26,000 մարդ։ Բացի դրանից, քաղաքացիական անհնազանդության տարբեր ձևերն ընդունելի համարող 18-45 տարեկան անձանց շրջանում, պրոռուսական դիրքորոշմամբ անձինք կրկնակի շատ էին։ Օրինակ, 18-45 տարեկան ոչ լոյալ պրոռուսական կողմնորոշմամբ անձանց շրջանում ուժային կառույցներին դիմադրելը ընդունելի էին համարում շուրջ 430,000 մարդ, իսկ նույն, սակայն պրոեվրոպական դիրքորոշմամբ շերտում՝ շուրջ 205,000։
Նկարագրված կառուցվածքը ցույց է տալիս, որ 2018 թ. ապրիլի թավշյա հեղափոխության ընթացքում, Հայաստանի պրոռուսական և պրոեվրոպական կողմնորոշման հարցի ակտուալացումը ոչ միայն ներքին կոնֆլիկտ կառաջացներ մասնակիցների շրջանում, այլև կարող էր գաղափարապես մասնատել շարժումը երկու անհավասար հատվածի և, համապատասխան պայմանների դեպքում, առաջացնել անկանխատեսելի կոնֆլիկտային սցենարներ»,- ասում է Սամվել Մանուկյանը։
Իսկ կոռուպցիայի խնդրի ակտուալացումն, ըստ նրա, ուներ հասարակական դժգոհությանը կոնկրետ բովանդակություն տալու, այն կոնսոլիդացնելու, էներգետիզացնելու հզոր պոտենցիալ, սակայն չուներ շարժմանը ներքին կոնֆլիկտ հաղորդելու պոտենցիալ. «Այսպես, 18-45 տարեկան ոչ լոյալ բնակչության 48%-ը կամ շուրջ 565,000 մարդ, անհանդուրժող էր կոռուպցիայի նկատմամբ՝ նրանք համարում էին, որ. «Կաշառակերությունը չարիք է և այն պետք է վերացնել»։ Նույն շերտում շուրջ 100,000 մարդ կոռուպցիային վերաբերվում էր որպես գործիք՝ նպատակներին հասնելու համար, երբ չկան այլ մեթոդներ, իսկ շուրջ 157,000 մարդ համարում էր, որ մեր հասարակությունում կոռուպցիան նորմա է։ այնուամենայնիվ, դժվար է պատկերացնել, որ այս երկու խմբում կարող էր առաջանալ շարժում՝ «Հանուն կոռուպցիայի պաշտպանության»։ Այսպիսով, ակնհայտ է, որ կոռուպցիայի նկատմամբ դիրքորոշումները և աշխարհաքաղաքական կողմնորոշումները հակադիր կերպով էին ստրուկտուրավորում հասարակական դժգոհությունը»։
Ըստ սոցիոլոգի, այս հետազոտությունները փաստում են, որ Հայաստանի հասարակությունում պրոռուսական կողմնորոշումը դեռևս շատ երկար ժամանակ հասարակական և քաղաքական պրոցեսների վրա կունենա բացահայտ և լատենտ հզոր ազդեցություն. «Անզգուշությունն այս հարցում հղի է հզոր ցնցումներով»։
Նելլի ԳՐԻԳՈՐՅԱՆ
