2023 թվականին, նախորդ տարվա համեմատ, Հայաստանի արտահանումն աճել է 55,3 տոկոսով՝ 5,4 միլիարդ դոլարից հասնելով 8,4 միլիարդ դոլարի։ Միաժամանակ ներմուծումն աճել է 40,2%-ով (նույն ժամանակահատվածում 8,8 մլրդ դոլարից հասնելով 12,3 մլրդ դոլարի)։ Վերջին երկու տարում արտահանումն ու ներմուծումն աճել են համապատասխանաբար 2,8 և 2,3 անգամ։ Այս մասին, ներկայացնելով Եվրասիական փորձագիտական ակումբի տասներորդ տնտեսական ուսումնասիրությունը, «Հայաստանի տնտեսությունը 2023 թվականին ԵԱՏՄ-ին երկրի անդամակցության համատեքստում» թեմայով ասուլիսի ժամանակ ասաց տնտեսական գիտությունների թեկնածու, Եվրասիական փորձագիտական ակումբի անդամ Աղասի Թավադյանը։
Նրա խոսքով, կառուցվածքային լուրջ փոփոխություններ են տեղի ունենում նաեւ առեւտրաշրջանառության մեջ։ Հատկանշական է, որ 2023 թվականի արտահանման աճի մեծ մասը՝ 31%, կամ 2,6 մլրդ դոլար, տեղի է ունեցել վերջին երկու ամիսներին՝ նոյեմբեր և դեկտեմբեր ամիսներին. «2023 թվականի դեկտեմբերի դրությամբ Հայաստանում նոր իրավիճակ է ստեղծվել՝ այս ամիս առաջին անգամ արտահանումը գերազանցել է ներմուծմանը։ Առանց արտահանման աճի 2023 թվականի սեպտեմբերին, մենք կանխատեսում էինք, որ 2023 թվականի արտահանումը կկազմի 7,1 միլիարդ դոլարի սահմաններում: 2023 թվականին Հայաստանի արտահանման 34,4%-ը (ավելի քան 1/3-ը) ուղղվել է ԱՄԷ և Հոնկոնգ։ Արտահանման առաջատար ուղղությունը Ռուսաստանն էր, որին բաժին է ընկել 40,6%: Այսպիսով, 2023 թվականին արտահանման 75%-ը կատարվել է այս երեք երկրներից։ Հարկ է նշել, որ 2021 թվականին միայն 2,8%-ն է արտահանվել ԱՄԷ և Հոնկոնգ (84 մլն դոլար)։ Այսպես, երկու տարվա ընթացքում ԱՄԷ և Հոնկոնգ արտահանման աճ է գրանցվել 35 անգամ։ Նշենք, որ ի տարբերություն ԱՄԷ-ի և Հոնգ Կոնգի, որտեղ ակնհայտորեն վերաարտահանվում է ապրանքներ Ռուսաստանի Դաշնությունից, Ռուսաստան արտահանվում է հիմնականում Հայաստանում արտադրված պատրաստի արտադրանք։ Առևտրային ցիկլից չհաշված Ռուսաստանը, ԱՄԷ-ն և Հոնկոնգը, 2023 թվականին արտահանումը դեպի այլ երկրներ նվազել է 12,2%-ով, ինչը տագնապալի է և զգալի շեղում է ընդհանուր աճի միտումից։ Հաշվի առնելով վերջին 2 տարվա աճի տեմպերը, առանց այս 3 երկրների, արտահանման աճը կազմել է ընդամենը 0,6%՝ ընդհանուր 2,8 անգամ աճի դիմաց։ Այս փաստը չի վկայում հայկական արտահանման կայուն աճի մասին։ 2023 թվականին, առանց Ռուսաստանի, ԱՄԷ-ի և Հոնկոնգի, արտահանումը կրճատվել է 12,2%-ով։ Վերջին երկու տարիների ընթացքում արտահանման աճ է նկատվում բացառապես դեպի Ռուսաստան, ԱՄԷ և Հոնկոնգ։ Այս երկրներն արձանագրել են 6,8 անգամ զգալի աճ՝ 0,9 միլիարդ դոլարից (2021 թ.) հասնելով 6,3 միլիարդ դոլարի»։
Թավադյանն ընդգծեց, որ ԱՄԷ-ն և Հոնկոնգը նվազագույն դեր են խաղացել հայկական ներմուծման դինամիկայի մեջ։ Ներմուծումը հիմնականում կատարվել է Ռուսաստանից։ Ռուսաստանից ներմուծման մի մասը վերաարտահանվել է ԱՄԷ և Հոնկոնգ, ինչը վերջին 2 տարիների ընթացքում արտահանման կառուցվածքային փոփոխությունների պատճառներից մեկն է.«Չնայած ընդհանուր վիճակագրությունը ցույց է տալիս առևտրաշրջանառության զգալի աճ, սակայն ուշադիր նայելը բացահայտում է տարբեր մտահոգիչ միտումներ։ Մյուս երկրները (բացառությամբ Ռուսաստանի, ԱՄԷ-ի և Հոնկոնգի) վերլուծելիս ներմուծման աճ է գրանցվել 2023-ին՝ 2022-ի համեմատ։ Սակայն ավելի ուշադիր ուսումնասիրելով՝ նկատվում է տագնապալի միտում՝ 2023 թվականին այլ երկրներից ներմուծման աճի բացասական միտում կա։ Այսպիսով, այլ հավասար պայմաններում, 2024 թվականին կարող ենք ակնկալել ինչպես ներմուծման, այնպես էլ դեպի այլ երկրներ արտահանման կրճատում։ Ազգային վիճակագրական կոմիտեի տվյալներով՝ Հայաստանում տնտեսական ակտիվության աճը 2023 թվականի երկրորդ կիսամյակում կազմել է 7,4 տոկոս։ 2023 թվականի վերջին տնտեսական ակտիվության ցուցանիշի աճը կազմել է 9.4%։ Հիշեցնենք, որ 2022 թվականին տնտեսական ակտիվությունը գրանցվել է 14,2 տոկոսի սահմաններում։ 2023 թվականին տնտեսական ակտիվության ցուցանիշի աճը մեծապես պայմանավորված է եղել առևտրի, ծառայությունների և բնակարանային շինարարության ոլորտներով։ 2023 թվականին դեպի ԵԱՏՄ երկրներ արտահանումն աճել է ավելի քան 42,9%-ով (2564-ից հասնելով 3609 մլն ԱՄՆ դոլարի)։ Հայաստանի ընդհանուր արտահանման 42,9%-ը ուղղվում է ԵԱՏՄ: Ռուսաստանը Հայաստանի հիմնական առևտրային գործընկերն է, իսկ դեպի Ռուսաստան արտահանման մասնաբաժինը ամենադիվերսիֆիկացվածն է, քանի որ հիմնականում պատրաստի արտադրանքն արտահանվում է Ռուսաստան։ Մերձավոր Արևելք արտահանումը 2023 թվականին աճել է 2,6 անգամ (983-ից մինչև 2538 մլն ԱՄՆ դոլար)։ Այս աճը հիմնականում պայմանավորված է Հայաստանի տարածքով Ռուսաստանից ԱՄԷ թանկարժեք քարերի և մետաղների վերաարտահանմամբ։ Մեծ Չինաստան արտահանումն աճել է 2,8 անգամ, ինչը պայմանավորված է նաև Ռուսաստանից Հոնկոնգ թանկարժեք քարերի և մետաղների վերաարտահանմամբ»։
Թավադյանը նշեց, որ 2023 թվականի ավարտին Եվրամիությունը արտահանման ծավալով չորրորդ տեղում է։ 2023 թվականին Հայաստանի արտահանման միայն 8,4%-ն է ուղղվել ԵՄ։ Միաժամանակ, ըստ նրա, մինչև 2021 թվականը Ռուսաստանի Դաշնությունում ավանդական հիմնական արտահանման արտադրանքը կոնյակն էր, 2022-2023 թվականներին՝ տեխնոլոգիական արտադրանքը։ Հատկանշական է, որ առաջատար դիրքեր են զբաղեցրել այնպիսի ապրանքներ, ինչպիսիք են հեռախոսները, մեքենաները, բժշկական սարքերը և ռադիոսարքավորումները։ Նույն ժամանակահատվածում մեքենաների և սարքավորումների արտահանումը Ռուսաստան աճել է ավելի քան 10 անգամ, իսկ այնպիսի կատեգորիաները, ինչպիսիք են քիմիական, պլաստմասսա, կերամիկա, ապակի և մետաղներ, աճել են ավելի քան 3 անգամ։
«Մեքենաների և սարքավորումների վերաարտահանման աճը զգալիորեն նպաստեց արտահանման ընդհանուր աճին։ Նշենք, որ 2023 թվականի օգոստոսից ի վեր Վրաստանի և Ռուսաստանի կողմից ներմուծված ավտոմեքենաների վերաարտահանման սահմանափակումները զգալիորեն սահմանափակել են ավտոմեքենաների վերաարտահանումը Ռուսաստանի Դաշնություն։ 2024 թվականին մեքենաների վերաարտահանում չի սպասվում։ Այն պայմաններում, երբ վերաարտահանվում է հիմնականում ոսկի և ադամանդ, իսկ բանկերը բարձր տոկոսադրույքներ ունեն, շատ դժվար է զարգացնել արդյունաբերական արտադրությունն ու գյուղատնտեսությունը։ Հայաստանը պետք է ակտիվորեն զարգացնի բարձր ավելացված արժեք ունեցող արդյունաբերություններ, որոնք արտահանման հեռանկար ունեն։ Հայաստանում հարկաբյուջետային քաղաքականությունը խրախուսում է տեղեկատվական տեխնոլոգիաների ոլորտը հարկային արտոնությունների միջոցով, ինչպես նաև աջակցում է բանկային հատվածին եկամտահարկի վերադարձի միջոցով՝ կառուցապատողից նոր բնակարան գնելիս: ՏՏ կազմակերպությունների խթանումը և եկամտահարկի վերադարձի մասին օրենքը հիմնականում նպաստում են աշխատավարձերի ստեղծմանը և բարձրացմանը ՏՏ, շինարարության, ծառայությունների և ֆինանսների ոլորտներում, որոնք հիմնականում կենտրոնացած են Երևանում։ Այս միտումը մեծացնում է զարգացման անջրպետը Երևանի և մարզերի միջև, քանի որ նոր աշխատատեղերը հիմնականում բացվում են մայրաքաղաքում։ 2023 թվականի 4-րդ եռամսյակի դրությամբ Wildberries-ը 4-րդ խոշոր հարկատուն է, որի հարկերը տարվա ընթացքում աճել են 35 անգամ։ Նույն միտումն է նկատվում Mobile Center և Vesta (Pretty Way) ընկերություններում, որոնց հարկային եկամուտները տարվա ընթացքում աճել են համապատասխանաբար 2,6 և 3,9 անգամ։ Այս ընկերությունները նույնպես 2023 թվականի առաջին 5 հարկատուների թվում են։ Նշենք, որ Mobile Center և Vesta ընկերությունների աճը պայմանավորված է համապատասխանաբար հեռախոսների և կենցաղային տեխնիկայի վերաարտահանմամբ։
Քանի որ ԵԱՏՄ-ն Հայաստանի ամենադիվերսիֆիկացված ուղղությունն է արտահանման առումով, այն պետք է ակտիվորեն ներգրավվի Եվրասիական տնտեսական միության երկրների արդյունաբերական համագործակցության նախագծերում։ Նոր համատեղ ձեռնարկությունների ստեղծումը՝ պատրաստի արտադրանք արտադրելու հնարավորությամբ, կարող է հանգեցնել նաեւ աշխատատեղերի ավելացմանը»,- ասաց տնտեսագետը։
